صبح یک روز سه‌شنبه، تنها ده روز قبل از قطع اینترنت در آبان پرحاشیه سال ۱۳۹۸ «حسن روحانی» رئیس جمهور سابق عازم آزادی و وارد مجموعه‌ای شد که «کارخانه نوآوری آزادی» نام گرفته بود. در آن روز کارخانه نوآوری آزادی که ماه‌ها بود چندین شرکت در آن فعالیت می‌کردند و البته برخی سوله‌های آن هنوز درحال آماده‌سازی بودند یک‌بار دیگر افتتاح شد. اکنون و سه سال بعد از آن روزها، در دولت جدید، ادامه فعالیت کارخانه نوآوری آزادی برای سال آینده قطعیت ندارد. بسیاری از شرکت‌های فعال در این مکان نیز از حس بلاتکلیفی خود و احتمال رفتن‌شان می‌گویند.
کارخانه نوآوری آزادی در واقع شعبه‌ای از پارک فناوری پردیس است. اما دولت مکان این مجموعه را تامین نکرده بلکه کرایه شده است. تهیه این محل، توسط پارک فناوری و شرکت هم‌آوا انجام شده است. در واقع پارک فناوری و شرکت هم‌آوا (سرآوا)، این محل را از «شرکت صنعتی آما» کرایه کردند که یکی از گروه‌های صنعتی بزرگ ایران است.
اگر سال ۹۷ گذرتان به این محل می‌افتاد با کارخانه‌ای کاملا و بی‌اغراق «از یاد رفته» مواجه می‌شدید. ده سوله بزرگ و شبیه به هم که خالی، تاریک و متروکه بودند. مدتی بعد اما همه چیز تغییر کرد. اگر اواخر سال ۱۳۹۸ و قبل از شروع کرونا سری به کارخانه نوآوری آزادی می‌زدید با فضایی مواجه می‌شدند که حالا به معنای واقعی کلمه مدرن و پر از هیاهو بود؛ شرکت‌ها و استارتا‌پ‌های رنگارنگ در کنار فضاهای اشتراکی کاری.
حال نکته اینجاست که قرارداد پنج ساله برای اجاره محل کارخانه نوآوری آزادی، پایان امسال به اتمام می‌رسد و در این لحظه هیچ‌کس نمی‌داند در آینده چه اتفاقی می‌افتد. بیش از ۱۰ نفری که برای تهیه گزارش در هفته‌ای که گذشت با آنها صحبت کرده‌ام می‌گویند پیام‌های مختلفی از سوی مدیریت یا حتی مالک در خصوص ادامه کارشان در کارخانه دریافت کرده‌اند.
مشکل کجاست؟ ظاهرا اعداد نجومی و تصمیم بر فروش ملک. برخی می‌گویند مالک، قصد فروش ملک را دارد چراکه این فضای ۱۸ هزار و ۶۳۸ متری در نزدیکی میدان آزادی در حال و هوای «اقتصاد ملک‌بنیان» کشور قطعا کم‌ارزش نیست. برخی دیگر می‌گویند قرار است اجاره ۵ سال آینده آنقدر بالا رود که بعید است کرایه این محل دیگر حتی برای شرکت‌های بزرگی که آنجا هستند صرفه‌ای داشته باشد.
مدیر یکی از شرکت‌های فعال در کارخانه نوآوری آزادی که نخواست نام خودش یا شرکتش اعلام شود به دیجیاتو گفت فضای کارخانه اکنون به این شکل است که تا حدود ۲ ماه دیگر همه باید تخلیه کنند: «زمانی که ما آمدیم گفتند ۵ ساله اجاره کرده‌ایم و بعدا هم دوباره تمدید می‌کنیم. چیزی که می‌دانیم این است که در حال مذاکره برای تمدید هستند اما در همین لحظه یکی از درگیری‌های اساسی همه بازیگران کارخانه، این است که وضعیت ما را مشخص کنید که باید پایان سال برویم یا بمانیم.»
او اعلام می‌کند بلاتکلیفی جدی بر کارخانه نوآوری آزادی در ماه‌های اخیر سایه انداخته و همین موضوع باعث شده تا نه تنها همین شرکت، بلکه برخی بازیگران بزرگ دیگر نیز مشغول بررسی گزینه‌های جایگزین و خارج از کارخانه شوند. این مدیر می‌گوید اینجا کارخانه متروکه‌ای بوده که اعتبار و برند فعلی خود را از حضور استارتاپ‌ها دارد و بدترین سناریوی ممکن این است که همین شرکت‌ها علی‌رغم هزینه‌هایی که بعضا کرده‌اند، نهایتا میز و صندلی‌های خود را بر می‌دارند و می‌روند.
از سوی دیگر «محمدرضا سبحان»، مدیر باشگاه کارآفرینی تیوان نیز در گفتگو با دیجیاتو از وضعیت مبهم کارخانه نوآوری آزادی گلایه کرد و گفت: «بلاتکلیفی ضربه بزرگی به همه شرکت‌های فعال در کارخانه زده است. با توجه به شرایط اقتصادی، برنامه‌ریزی برای سال آینده وضعیت روشنی ندارد. حال بلاتکلیفی در کارخانه نوآوری آزادی هم برنامه‌ریزی‌های ما را تحت‌الشعاع قرار داده است.»
مدیر باشگاه کارآفرینی تیوان تاکید می‌کند که تعداد فضاهای کار اشتراکی در سراسر کشور باید افزایش پیدا کند. به گفته سبحان، کارخانه نوآوری آزادی در بین مراکز اینچنینی و همچنین اکوسیستم استارتاپی کشور یک رکن بوده است و سایرین در بقیه نقاط تهران یا بقیه شهرها تلاش کرده‌اند برای ایجاد مراکز نوآوری جدید، از اینجا الگوبرداری کنند: «طبعا تعطیلی این الگو اثر جالبی روی اکوسیستم ندارد.»
واقعیت این است که شاید عجیب باشد که هم دولت و هم بخش خصوصی سراغ سرمایه‌گذاری در مسیری رفتند که نه تنها در بلند مدت حتی در میان مدت هم وضعیتی قطعی نداشت. حالا، حدود ۵ سال بعد از امضای یک قرارداد و پس از رونق گرفتن یک کارخانه متروکه، احتمال ترک آن توسط شرکت‌هایی که به آن اعتبار دادند، وجود دارد.
سبحان در واکنش به این موضوع می‌گوید: «البته همه ما پیش بینی کرده بودیم که این سیستم پایدار می‌ماند و معاونت علمی ریاست جمهوری و همینطور پارک فناوری قرار است آن را پایدار نگه دارد. فکر نمی‌کردیم به نقطه‌ای برسیم که از طرف دولت، حمایت و انگیزه‌ای برای باقی ماندن اینجا نبینیم. امیدوارم این انگیزه را واقعا داشته باشند. باور من این است که وظیفه هر یک از ما به عنوان مسئول در جایگاهی که هستیم، گزارش شفاف دادن است. در مورد کارخانه نوآوری آزادی هم تصور می‌کنم لازم است گزارش روزانه داده شود که چه اتفاقی می‌افتد؟ امروز معاونت علمی ریاست جمهوری چه نقشی در حفظ کارخانه نوآوری ایفا می‌کند؟»
مدیر باشگاه کارآفرینی تیوان البته اشاره می‌کند که مذاکره به تازگی شروع نشده و از اوایل امسال بحث پایان یافتن قرارداد پنج ساله مطرح بوده اما هنوز نتیجه قطعی مشخص نشده است. سبحان می‌گوید در صورتی که نتیجه قطعی، تعطیلی این محل باشد تیوان نیز به سرعت جابه‌جا خواهد شد.
از سوی دیگر «فرهنگ باقری»، مدیر اجرایی کارخانه نوآوری «های وی» که دومین شعبه پارک فناوری پردیس است، با تایید وضعیت مبهم کارخانه نوآوری آزادی به دیجیاتو گفت: «وقتی مسیری به‌عنوان یک مسیر توسعه انتخاب می‌شود و اسمش رو می‌گذاریم اقتصاد دانش‌بنیان، وقتی یکی از چرخ دنده‌های اصلی‌اش حذف شود یا مورد حمایت قرار نگیرد، تبعات بدی خواهد داشت.»
باقری اشاره می‌کند که نمی‌توان نسبت به برنامه‌ی توسعه‌ای که تدوین شده بی‌تفاوت بود و لحظات آخر تصمیم‌گیری کرد: «برنامه‌های توسعه‌ای، برنامه‌هایی زودبازده نیستند و نیاز به حمایت دارند. یک کارآفرین تا دیروز تصور کرده که قرار است دولت این موضوع را مدیریت کند و حالا اینجا آمده و هزینه کرده است. اما در نهایت حالا ممکن است با چالش‌های جدی مواجه شود؛ چون قبلا تصمیم گرفته به این برنامه توسعه‌ای اعتماد کند.»
شرکت هم‌آوا یکی از رکن‌های اصلی راه‌اندازی کارخانه نوآوری آزادی بود که در نهایت با همراهی پارک فناوری پردیس و این شرکت، این محل شروع به کار کرد. رضا کلانتری‌نژاد، مدیر هم‌آوا در گفتگو با دیجیاتو و درباره وضعیتی که اکنون وجود دارد می‌گوید: «فکر نمی‌کنم جای نگرانی باشد. اما به صورت کلی پارک فناوری پیگیر این موضوع است. با این حال شخصا فکر نمی‌کنم رفتن از اینجا جدی باشد.»
او که مشخصا علاقه‌ای به صحبت در این رابطه ندارد، در پاسخ به این موضوع که شرکت‌ها می‌گویند در حالت بلاتکیفی هستند، اعلام کرد: «تا جایی که من می‌دانم فکر می‌کنم مشکلی نیست. با دوستان پارک فناوری پردیس صحبت کنید.» کلانتری‌نژاد همچنین درباره اینکه در صورت لزوم تغییر محل، برنامه هم‌آوا چیست گفت «هنوز که اتفاقی رخ نداده است!»
حلقه آخر بررسی وضعیت کارخانه نوآوری آزادی به «مهدی عظیمیان» می‌رسد. او رییس مرکز شتابدهی نوآوری پارک فناوری پردیس و البته مدیر خود کارخانه نوآوری آزادی است. وقتی از او می‌پرسم چرا شرکت‌ها بلاتکلیف هستند و برنامه چیست، صادقانه پاسخ می‌دهد و می‌گوید مالک از ۵ سال پیش گفته بود که نمی‌خواهد این قرارداد را تمدید کند و قرارداد فقط ۵ ساله است.
او البته اشاره می‌کند که در ۲ سال اخیر طی تعامل‌هایی با مالک خواسته‌اند که این قرارداد تمدید شود. عظیمیان در همین رابطه به دیجیاتو می‌گوید: «واقعیت این است که نمی‌شود جایی اینچنینی خلق شود، به این کیفیت برسد، و بعد بخواهد تعطیل شود. الان در مرحله چالش با مالک هستیم؛ گاهی می‌گویند اجاره می‌دهیم و عدد بگویید، گاهی می‌گویند مشارکت داشته باشیم و گاهی هم می‌گویند می‌فروشیم بیایید بخرید. به تازگی (هفته گذشته) با مالک جلسه داشته‌ایم ولی هنوز به جمع‌بندی نرسیده‌ایم.»
اما پرسش اصلی در صورت به جمع‌بندی نرسیدن با مالک این است که در صورت تعطیلی این محل، چه اتفاقی برای شعبه پارک فناوری پردیس می‌افتد؛ آیا این شعبه به جای دیگری منتقل می‌شود یا اساسا کارخانه نوآوری منحل می‌شود؟ عظیمیان در پاسخ به این سوال می‌گوید این ماهیت و این اکوسیستم به هیچ عنوان تعطیل‌پذیر نیست:
«ما قطعا این ماهیت را ادامه می‌دهیم. بله مطلوب است که در همین مکان ادامه پیدا کند. اما اگر نشد در مکان دیگری ادامه پیدا می‌کند. چیزی خارج از این دو حالت و اساسا انحلال به هیچ عنوان مطرح نیست. اصلا انحلال برای ما معنا ندارد. ما بدترین سناریوها را هم بررسی کرده‌ایم و محل‌های جایگزینی را نیز مشخص کرده‌ایم؛ آن‌هم صرفا برای اینکه شاید یک درصد با اینجا به توافق نرسیم.»
عظیمیان اعلام می‌کند که مالک هنوز تصمیم نهایی خود را مبنی بر اجازه یا فروش نگرفته و از سوی دیگر اینجا اگر ارزش افزوده‌ای به جز خود ملک داشته باشد، آن چیزی است که خود استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری ایجادش کرده‌اند: «ارزش افزوده این محل را ما خلق کرده‌ایم. منظورم از ما، دولت یا مدیریت پارک نیست؛ ارزش را حاضرین هر یک از این سوله‌ها خلق کرده‌اند و در آن سهم دارند. برایش زحمت کشیده‌اند و سرمایه‌های خود را اینجا آورده‌اند. در هر صورت ما در این مذاکرات خسته نمی‌شویم.»
اگرچه گزینه رفتن شرکت‌ها از محل کارخانه نوآوری آزادی روی میز است و با توجه به عدم تصمیم‌گیری نهایی از سوی مالک، بعید هم نیست از گزینه‌های نهایی باشد، اما واقعیت این است که بعضی از شرکت‌های بزرگی که در این محل حضور دارند هزینه‌های زیادی برای تغییر ساختار آن انجام داده‌اند. عظیمیان در پاسخ به این موضوع می‌گوید بعضی از شرکت‌ها که هزینه‌های سنگینی کرده‌اند، ساختار خود را به شکلی تهیه کرده‌اند که قابلیت جابه‌جایی آن نیز وجود داشته باشد اما بعضی از شرکت‌ها هم هستند که برای ساخت‌و‌سازی که قابل جابه‌جایی نیست، هزینه‌هایی کرده‌اند.
با این حال او اشاره می‌کند که از ابتدا برای همه شرکت‌ها شفاف بوده است که این ملک، استیجاری است: «هدف این بود که شرکت‌ها علی‌رغم سرمایه‌گذاری روی ملک و بازسازی آن، در طول ۵ سال بتوانند به آورده‌هایی برسند که هزینه‌ها را جبران کند. قبول داریم که هنوز به نقطه سربه‌سر و مطلوب نرسیده چون اینجا دیر به بهره‌برداری رسید.» او در ادامه گفت:
«اگرچه در جلسه آخر هم موضوع مبهم ماند، اما واقعیت این است که تلاش ما باید در فضای منطق و مصالحه برای رسیدن به یک تعامل مثبت با مالک باشد که آنها هم راضی باشند. ان‌شاالله با مذاکره و صحبت به نتایج خوبی برسیم و تداوم کارخانه را در همین فضا داشته باشیم. البته هم‌زمان ما همه سناریوهای جایگزین را هم داریم. جاهای مختلفی را هم دیده‌ایم. گزینه‌هایی داریم و برخی را هم دیده‌ایم و باید آنها را بیشتر بررسی کنیم؛ هرچند ترجیح ما ادامه همکاری با مالک فعلی کارخانه نوآوری آزادی است.»
حال با توجه به شرایط موجود، باید دید سرنوشت شعبه اول پارک فناوری پردیس چه خواهد بود.
