با گذشت بیش از یکصد سال از بازتاسیس حوزه علمیه قم، شایسته است که فراتر از یک نگاه تاریخی و بیان دستاوردها، به تبیین نقش این نهاد در شکل‌دهی و تحول سپهر علم و فرهنگ ایران پرداخته شود. حوزه علمیه قم، نهادی ریشه‌دار در تاریخ معاصر ایران، یکصدمین سال فعالیت خود را در حالی سپری می‌کند که کارنامه آن، فراتر از یک مرکز آموزش مذهبی، به مثابه یک جریان فکری، فرهنگی و اجتماعی پویا در جامعه ایرانی نمایان است. با این وجود، نقش‌آفرینی این نهاد همواره با چالش‌هایی همراه بوده است؛ از تعامل با نهادهای علمی و فرهنگی مدرن گرفته تا تطبیق آموزه‌های سنتی با اقتضائات دنیای امروز، و حفظ پویایی فکری در میان سنت‌ها و نوآوری‌ها.
حوزه علمیه قم، در طول این یک قرن، نسلی از متفکران و پژوهشگران را تربیت کرده است که در زمینه‌های مختلف علمی از علوم دینی و فقه گرفته تا فلسفه، ادبیات، تاریخ، حقوق، علوم سیاسی و حتی علوم تجربی، حضوری فعال داشته‌اند. این فارغ‌التحصیلان، با کوله‌باری از دانش دینی و درک عمیق از مسائل جامعه، توانسته‌اند پلی میان سنت و مدرنیته ایجاد کنند و در دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و نهادهای فرهنگی کشور، به ایفای نقش بپردازند. با این حال، این تعامل علمی همواره با موانع و محدودیت‌هایی همراه بوده است. شکاف‌های معرفتی میان حوزه‌های سنتی و دانشگاه‌های مدرن، گاه به عدم درک متقابل و ایجاد سوءتفاهم منجر شده است. از سوی دیگر، ساختارهای آموزشی و پژوهشی سنتی در حوزه، نیازمند بازنگری و به‌روزرسانی است تا بتواند پاسخگوی نیازهای علمی و پژوهشی جامعه امروز باشد.
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تأثیرگذاری حوزه، تأکید بر «تفکر و پرسشگری» است. حوزه علمیه قم، با برگزاری دروس فلسفه، کلام، منطق و اخلاق، فضایی را برای طرح سوالات بنیادین درباره هستی، انسان، جامعه و دین فراهم آورده و زمینه را برای پرورش انسان‌های متفکر و نقاد مهیا ساخته است. این رویکرد، در تضاد با دیدگاه‌های جزمی و تعصب‌آمیز، به تشویق به تفکر مستقل و جستجوی حقیقت منجر شده است. با این حال، محدودیت‌های ناشی از برخی نگاه‌های سنتی، گاهی اوقات باعث شده که گفت‌وگوی علمی و تبادل اندیشه، با دشواری‌هایی مواجه شود. ترس از بدعت‌گذاری و خروج از چارچوب‌های سنتی، مانع از طرح برخی سوالات و دیدگاه‌های جدید شده است. حوزه علمیه قم برای غلبه بر این چالش‌ها، تلاش کرده است با برگزاری مناظرات علمی، انتشار کتاب‌ها و نشریات، و توسعه برنامه‌های پژوهشی، روند تفکر انتقادی و تعقل را در جامعه تقویت کند. برگزاری نشست‌های تخصصی با حضور اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی، ایجاد فضاهای گفت‌وگوی آزاد و انتقادی، و حمایت از پژوهش‌های نوآورانه، از جمله راهکارهایی است که می‌تواند به پویایی فکری در حوزه کمک کند.
نقش حوزه علمیه قم در ترویج اخلاق و معنویت نیز قابل توجه است. این نهاد با تأکید بر ارزش‌هایی مانند عدالت، صداقت، نوع‌دوستی و ایثار، تلاش کرده است در تربیت انسان‌های متعهد و مسئولیت‌پذیر نقش داشته باشد. حضور روحانیون و طلاب در نهادهای مختلف اجتماعی، از مدارس و دانشگاه‌ها گرفته تا بیمارستان‌ها و زندان‌ها، باعث شده است این ارزش‌ها در سطح جامعه گسترش پیدا کند. با این حال، تغییرات اجتماعی و نیازهای جدید، چالش‌هایی را در مسیر ترویج اخلاق ایجاد کرده است که حوزه باید با شیوه‌های نوین آموزشی و ارتباطی به آن‌ها پاسخ دهد. گسترش فساد، نابرابری‌های اجتماعی و بی‌اعتمادی به نهادهای مذهبی، از جمله عواملی هستند که اثربخشی فعالیت‌های اخلاقی حوزه را تحت تأثیر قرار داده‌اند. برای مقابله با این چالش‌ها، حوزه باید با بازنگری در روش‌های تبلیغ و آموزش، به نیازهای اخلاقی جامعه امروز پاسخ دهد. استفاده از ابزارهای نوین ارتباطی، توجه به مسائل و مشکلات روزمره مردم، و ارائه الگوهای عملی از زندگی اخلاقی، می‌تواند به تقویت نقش حوزه در ترویج اخلاق و معنویت کمک کند.
حوزه علمیه قم در حفظ و تقویت زبان فارسی نیز تأثیرگذار بوده است. نگارش متون علمی و دینی به زبان فارسی، انتشار کتب و نشریات، و آموزش زبان فارسی به طلاب خارجی از جمله فعالیت‌هایی بوده که به غنای زبان فارسی کمک کرده است. با این حال، تغییرات فرهنگی و افزایش استفاده از زبان‌های خارجی در فضای علمی، چالش‌هایی را در زمینه حفظ جایگاه زبان فارسی ایجاد کرده است که نیازمند توجه ویژه است. برای مقابله با این چالش‌ها، حوزه باید با حمایت از تولید محتوای علمی و فرهنگی به زبان فارسی، ترویج زبان فارسی در فضای مجازی، و تقویت ارتباط با نهادهای آموزشی و فرهنگی، به حفظ و تقویت زبان فارسی کمک کند.
در مجموع، حوزه علمیه قم تنها یک مرکز آموزشی نیست، بلکه یک نهاد تحول‌آفرین است که در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی و اجتماعی نقش داشته است. برای حفظ و تقویت این نقش، شناخت دقیق چالش‌ها و ارائه راهکارهای عملی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. گفت‌وگوی سازنده با نهادهای علمی و فرهنگی، بازنگری در روش‌های آموزشی و پژوهشی، توجه به نیازهای جامعه امروز، و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نوین، می‌تواند به پویایی و اثربخشی حوزه کمک کند. با یک رویکرد سنجیده و آینده‌نگر، می‌توان زمینه را برای استمرار تأثیرگذاری این نهاد در راستای پیشرفت ایران و ایرانیان فراهم کرد. حوزه‌ای که نه تنها پاسدار سنت‌ها، بلکه پیشگام در تحولات باشد.
