رسول سلیمی: حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک)، پس از برگزاری کنگره‌ای در کوه‌های کردستان عراق، انحلال خود را اعلام کرد، تصمیمی که به دنبال فراخوان عبدالله اوجالان، رهبر زندانی این گروه، در 8 اسفند 1403 مبنی بر زمین گذاشتن سلاح‌ها و انحلال سازمان گرفته شد.
این اعلام، که توسط آژانس خبری فرات منتشر شد، نقطه عطفی در تاریخ خاورمیانه و به‌ویژه روابط ترکیه و کردها بود. پ.ک.ک، که از سال 1357 به‌عنوان یک جنبش چریکی مارکسیست-لنینیست برای استقلال کردستان تأسیس شده بود، پس از دهه‌ها درگیری خونین با ترکیه، اکنون به پایان راه خود رسیده است.
پ.ک.ک در 27 آبان 1357 توسط عبدالله اوجالان، دانشجوی علوم سیاسی دانشگاه آنکارا، در روستای فیس در استان دیاربکر تأسیس شد. هدف اولیه این گروه، ایجاد یک دولت مستقل کرد در مناطق کردنشین ترکیه، عراق، ایران و سوریه بود. گاردین در 8 اسفند 1403 گزارش داد که پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و ناکامی در ایجاد دولت کردستان، کردها در ترکیه تحت سرکوب شدید قرار گرفتند و حتی هویت قومی آنها انکار شد.
اوجالان در بیانیه‌ای که در 8 اسفند 1403 توسط حزب برابری و دموکراسی خلق‌ها (دِم) منتشر شد، گفت: «پ.ک.ک در قرن بیستم، در خشن‌ترین دوره تاریخ بشریت، تحت سایه جنگ‌های جهانی، سوسیالیسم واقعی و جنگ سرد شکل گرفت. انکار کامل واقعیت کردی و محدودیت حقوق اساسی، به‌ویژه آزادی بیان، نقش مهمی در ظهور و توسعه آن داشت.»
این در حالی است که پ.ک.ک در ابتدا یک جنبش مارکسیست-لنینیست با ایدئولوژی سوسیالیستی بود که خواستار جدایی مناطق کردنشین ترکیه و تشکیل کردستان مستقل بود. اوجالان، متولد 1327 در شانلی‌اورفا، پس از تأسیس گروه، به دره بقاع لبنان و سپس به دمشق فرار کرد، جایی که پ.ک.ک اولین پایگاه‌های خود را ایجاد کرد. در همین راستا المانیتور گزارش داد که پس از کودتای 1359 در ترکیه، بسیاری از فعالان کرد به اوجالان پیوستند و گروه فعالیت‌های مسلحانه خود را از سال 1363 آغاز کرد.
چه آنکه ساختار سازمانی پ.ک.ک به‌صورت سلسله‌مراتبی و متمرکز طراحی شده بود. این گروه دارای یک شورای رهبری در کوه‌های قندیل عراق بود که عملیات نظامی را هدایت می‌کرد. پ.ک.ک همچنین شاخه‌های سیاسی و نظامی متعددی از جمله اتحادیه جوامع کردستان (KCK) و شاخه‌های منطقه‌ای مانند حزب حیات آزاد کردستان (PJAK) در ایران و حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) در سوریه داشت . چه آنکه واشنگتن‌پست نیز گزارش داد که پ.ک.ک حدود 5000 جنگجو در کردستان عراق و تعداد نامشخصی در سوریه و اروپا دارد.
این در شرایطی است که طبق گزارش الجزیره ، تعداد اعضای پ.ک.ک از زمان تأسیس تا انحلال به ده‌ها هزار نفر می‌رسد، اما تعداد دقیق به دلیل ماهیت مخفی گروه نامشخص است. تخمین‌ها حاکی از آن است که بین 30 تا 50 هزار نفر به‌عنوان جنگجو یا حامی فعال بوده‌اند. درگیری‌های پ.ک.ک با ترکیه، که از سال 1363 آغاز شد، بیش از 40,000 کشته برجای گذاشت. میدل‌ایست آی در 8 اسفند 1403 گزارش داد که این درگیری‌ها صدها هزار نفر را آواره کرده و اقتصاد مناطق کردنشین ترکیه را فلج کرده است.
در چنین شرایطی، اهداف پ.ک.ک در طول زمان تحول یافت. در دهه 1350، هدف اصلی استقلال کامل بود، اما پس از دستگیری اوجالان در 1377، گروه به سمت خواستار خودمختاری فرهنگی و سیاسی حرکت کرد. اوجالان از زندان نظریه «کنفدرالیسم دموکراتیک» را مطرح کرد که بر دموکراسی محلی بدون جدایی از دولت-ملت تأکید داشت. در همین حال، الجزیره گزارش داد که اوجالان در بیانیه خود گفت: «ارزش استراتژیک مبارزه مسلحانه کاهش یافته و جنبش‌های سیاسی کردی قدرت گرفته‌اند.» این تغییر، زمینه‌ساز انحلال گروه شد.
عوامل موثر بر انحلال پ ک ک چیست؟
اعلام انحلال پ.ک.ک نیز، نتیجه کنگره دوازدهم این گروه در 15 تا 17 اردیبهشت 1404 در کوه‌های کردستان عراق بود. المانیتور در 19 اردیبهشت 1404 گزارش داد که کنگره پس از فراخوان اوجالان در 8 اسفند 1403 برگزار شد، که در آن او خواستار برگزاری کنگره و تصمیم‌گیری برای انحلال شد. پ.ک.ک در بیانیه‌ای اعلام کرد: «کنگره دوازدهم تصمیم گرفت ساختار سازمانی پ.ک.ک را منحل کرده و مبارزه مسلحانه را پایان دهد، زیرا مسئله کرد به نقطه‌ای رسیده که از طریق سیاست دموکراتیک قابل حل است.» این تصمیم، با استقبال دولت ترکیه مواجه شد. عمر چلیک، سخنگوی حزب عدالت و توسعه (AKP)، در 22 اردیبهشت 1404 گفت: «اگر تروریسم کاملاً پایان یابد، درهای عصر جدیدی باز خواهد شد.»
دلایل انحلال پ.ک.ک چندوجهی بود. اوجالان در بیانیه 8 اسفند 1403 اظهار کرد که شرایط تاریخی توجیه‌کننده وجود پ.ک.ک تغییر کرده و مبارزه مسلحانه دیگر ضرورتی ندارد. چه آنکه گاردین نیز گزارش داد که کاهش ارزش استراتژیک مبارزه مسلحانه، همراه با ظهور احزاب سیاسی کرد مانند حزب دموکراتیک خلق‌ها (HDP) و دِم، که در انتخابات 1394 ترکیه بیش از 10 درصد آرا را کسب کردند، نقش مهمی ایفا کرد. همچنین، فشار نظامی ترکیه، به‌ویژه حملات هوایی گسترده به پایگاه‌های پ.ک.ک در قندیل، گروه را تضعیف کرد.
این در حالی است که عوامل منطقه‌ای نیز در انحلال تأثیرگذار بودند. میدل‌ایست آی گزارش داد که سقوط بشار اسد در سوریه و توافق میان نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) و دولت جدید دمشق، که مورد حمایت ترکیه بود، موقعیت پ.ک.ک را تضعیف کرد. بایر دوسکی، تحلیلگر کرد عراقی، در گفت‌وگو با المانیتور گفت: «پ.ک.ک برای حفظ دستاوردهای کردها در سوریه، خود را قربانی کرد.» همچنین، نگرانی‌های ترکیه از بهره‌برداری ایران یا اسرائیل از مسئله کردی، انگیزه‌ای برای حل این مناقشه بود.
نقش عبدالله اوجالان در تصمیم به انحلال چه بود؟
اوجالان، که از سال 1377 در زندان جزیره ایمرالی محبوس است، تصمیم به پذیرش انحلال را تحت تأثیر مذاکرات محرمانه با دولت ترکیه گرفت. در همین راستا المانیتور گزارش داد که این مذاکرات، که از سال 1402 آغاز شد، با میانجی‌گری دولت باغچلی، رهبر حزب حرکت ملی‌گرا (MHP)، علنی شد. باغچلی پیشتر پیشنهاد کرد که اوجالان در صورت انحلال پ.ک.ک می‌تواند از «حق امید» برای آزادی مشروط بهره‌مند شود. اوجالان، که از سال 1372 خواستار راه‌حل سیاسی بود، این پیشنهاد را فرصتی برای پایان دادن به درگیری و تقویت جایگاه سیاسی کردها دید.
این در حالی است که کنگره دوازدهم پ.ک.ک، که در 15 تا 17 اردیبهشت 1404 برگزار شد، تصمیم به انحلال گرفت. رویترز گزارش داد که این کنگره در سلیمانیه و دهوک عراق برگزار شد و بیانیه‌های اوجالان در آن قرائت شد. پ.ک.ک اعلام کرد که «تمام فعالیت‌ها تحت نام این گروه پایان یافته» و مبارزه مسلحانه متوقف شده است. این تصمیم با حمایت گسترده رهبری قندیل مواجه شد، اما جزئیات بیشتری تا زمان نگارش این گزارش منتشر نشده است.
فرماندهان تأثیرگذار کنونی پ.ک.ک، که در غیاب اوجالان نقش کلیدی داشتند، شامل جمیل باییک، مراد کاراییلان و دوران کالکان بودند. جمیل باییک، رئیس مشترک KCK، در بیانیه‌ای که توسط آژانس خبری فرات منتشر شد، گفت: «ما به فراخوان رهبر آپو (اوجالان) پایبندیم و آماده‌ایم کنگره را برای انحلال برگزار کنیم.» مراد کاراییلان، فرمانده نظامی ارشد، نیز اعلام کرده بود: «اگر شرایط سیاسی در ترکیه فراهم شود، مبارزه مسلحانه ضرورتی ندارد.» دوران کالکان، از اعضای شورای رهبری، در مصاحبه‌ای با فرات در 15 اسفند 1403 تأکید کرد که «انحلال پ.ک.ک به معنای پایان مبارزه کردی نیست، بلکه انتقال آن به عرصه سیاسی است.» این اظهارات نشان‌دهنده اجماع در رهبری پ.ک.ک برای پذیرش فراخوان اوجالان بود.
تمکین فرماندهان میدان به تصمیم اوجالان
با این حال، برخی نگرانی‌ها درباره مقاومت احتمالی گروه‌های وابسته وجود داشت. واشنگتن‌پست در 8 اسفند 1403 گزارش داد که نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF)، به رهبری مظلوم عبدی، اعلام کردند فراخوان اوجالان شامل آنها نمی‌شود. عبدی در کنفرانس خبری در واشنگتن در 8 اسفند 1403 گفته بود: «این تصمیم فقط برای پ.ک.ک است.» با این حال، ییلدیری اوگور در میدل‌ایست آی معتقد است که SDF به‌طور غیرمستقیم تحت تأثیر این تصمیم قرار خواهد گرفت، زیرا پ.ک.ک هسته اصلی جنبش کردی است.
کارشناسان سیاسی معتقدند سرنوشت پ.ک.ک پس از انحلال به سمت فعالیت‌های سیاسی و غیرنظامی سوق خواهد یافت. چه آنکه المانیتور نیز گزارش داد که حزب دِم، به‌عنوان بازوی سیاسی کردها، نقش محوری در انتقال مبارزه پ.ک.ک به عرصه سیاسی ایفا خواهد کرد. روی گیراسون، تحلیلگر کرد، در گفت‌وگو با المانیتور گفت: «مناقشه میان ترکیه و کردهای سوریه کاهش یافته و ترکیه عملاً خودمختاری کردهای سوریه را پذیرفته است.» این امر نشان‌دهنده رویکرد جدید کردها به سمت دیپلماسی و سیاست دموکراتیک است. کریسیس گروپ نیز گزارش داد که انحلال ممکن است شامل عفو برای برخی اعضای پ.ک.ک، آزادی سیاستمداران زندانی کرد مانند صلاح‌الدین دمیرتاش و بهبود شرایط اوجالان باشد.
با این حال، چالش‌هایی پیش رو است. در همین حال ناظران سیاسی هشدار داد که بدون میانجی‌گری بین‌المللی، مانند سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE)، اعتماد میان طرفین شکننده خواهد بود. اردوغان، که در مذاکرات نقش کمرنگی داشت و باغچلی را پیشرو کرد، ممکن است در صورت مقاومت ملی‌گرایان ترک، از تعهدات عقب‌نشینی کند. الجزیره نیز گزارش داد که حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP)، به رهبری اوزگور اوزل، از مذاکرات حمایت می‌کند، اما نسبت به نیات اردوغان بدبین است. همچنین، سرنوشت 5000 جنگجوی پ.ک.ک در قندیل نامشخص است. المانیتور گزارش داد که ترکیه ممکن است به برخی اعضا که در عملیات مسلحانه شرکت نکرده‌اند، اجازه بازگشت دهد، اما فرماندهان ارشد در فهرست تحت تعقیب باقی خواهند ماند.
پیامدهای انحلال پ ک ک بر خاورمیانه
انحلال پ.ک.ک پیامدهای گسترده‌ای برای منطقه دارد. کارشناسان روابط بین الملل معتقدند این اقدام تنش‌های ترکیه با آمریکا و اروپا را کاهش می‌دهد، زیرا حمایت آمریکا از SDF و حضور پ.ک.ک در اروپا موانع دیپلماتیک بودند. در سوریه، توافق SDF با دولت جدید دمشق، که المانیتور آن را «معامله‌ای تاریخی» خواند، نشان‌دهنده ادغام کردها در ساختار سیاسی جدید است. با این حال، آتلانتیک کانسیل هشدار داد که موفقیت این فرآیند به تعادل قدرت منطقه‌ای، به‌ویژه روابط ترکیه با ایران و اسرائیل، بستگی دارد.
اردوغان نیز از انحلال پ.ک.ک منافع سیاسی و استراتژیک متعددی کسب کرد. دراینباره الجزیره نیز گزارش داد که اردوغان، که به دنبال تمدید قدرت خود پس از سال 1407 است، نیاز به حمایت حزب دِم در پارلمان برای اصلاحات قانون اساسی دارد. انحلال پ.ک.ک، به او امکان داد تا خود را به‌عنوان «رهبر پایان‌دهنده به تروریسم» معرفی کند، امری که ییلدیری اوگور در میدل‌ایست آی آن را «پیروزی سیاسی بزرگ» خواند. همچنین، اندیشکده کارنگی گزارش داد که این اقدام روابط ترکیه با اروپا و آمریکا را بهبود می‌بخشد، زیرا حضور پ.ک.ک در اروپا و همکاری آمریکا با SDF، از موضوعات تنش‌زا بود. در سطح منطقه‌ای، انحلال پ.ک.ک به ترکیه اجازه داد تا نفوذ خود را در سوریه تقویت کند.
در نتیجه، انحلال پ.ک.ک پایان یک دوره خونین و آغاز فصل جدیدی در تاریخ کردها و ترکیه است. پ.ک.ک، که از یک جنبش چریکی به شبکه‌ای جهانی با میلیون‌ها حامی تبدیل شده بود، اکنون مبارزه خود را به عرصه سیاسی منتقل می‌کند. اوجالان، با پذیرش انحلال، راه را برای حل سیاسی مسئله کردی هموار کرد، در حالی که اردوغان با کسب پیروزی سیاسی و استراتژیک، جایگاه خود را تقویت کرد. اما موفقیت این تحول به تعهد ترکیه به اصلاحات دموکراتیک، عفو جنگجویان و ادغام سیاسی کردها بستگی دارد. اما آیا این انحلال به صلح پایدار منجر خواهد شد، یا تنها یک تغییر استراتژیک موقت است؟ آینده به اقدامات ترکیه و کردها وابسته است.
213315
