محمدعلی عزت زاده دبیر نخستین همایش بین‌المللی انجمن ایران‌شناسی ایران (مطالعات شرق ایران) درباره این همایش در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: این همایش به پیشنهاد و همت شاخه انجمن ایران‌شناسی در استان خراسان جنوبی و دانشگاه بیرجند برگزار شد. سیاست ما در انجمن ایران‌شناسی ایران نخست بر این بوده است که همایشی بین‌المللی داشته باشیم و دوم آنکه بتوانیم ادوار این همایش را در سراسر ایران برگزار نمائیم و صرفاً به تهران محدود نشویم. در مجموع، برآورد کردیم که پیشنهاد شاخه خراسان جنوبی انجمن و دانشگاه بیرجند برای برگزاری این همایش می‌تواند مورد پذیرش قرار گیرد، به ویژه با توجه به اینکه موضوعی منطقه‌ای با محوریت «مطالعات شرق ایران» انتخاب شده بود.
ما با یک چالش اساسی مواجه هستیم در تمایز بین مسائل مربوط به ایران سیاسی و ایران بزرگ فرهنگی. این تمایز بسیار حائز اهمیت است، چرا که بسیاری از چالش‌های پیش‌روی ما، مربوط است به اینکه ایران را به عنوان جغرافیای سیاسی در نظر بگیریم یا به عنوان یک حوزه تمدنی: ایران بزرگ فرهنگی؟ وی ادامه داد: تعیین هیئت علمی و داوران و امور اجرایی همگی بر عهده دانشگاه بیرجند بود. ما نیز برخی از اعضای انجمن و شخصیت‌های علمی ایرانی و خارجی را برای عضویت در هیئت علمی معرفی کردیم. برای داوری هم به برخی از داورانی که از سوی ما معرفی شده بودند، مقالاتی برای داوری ارجاع شد. همان‌گونه که اشاره شد، تمامی امور تدارکاتی و اجرایی بر عهده دانشگاه بیرجند و دکتر علی‌اکبر سام‌خانیانی بود، که استاد همان دانشگاه هستند و به عنوان مدیر شاخه انجمن ما در استان خراسان جنوبی فعالیت دارند. بنابراین، این دو نهاد به صورت همزمان در پیشبرد این رویداد همکاری نمودند.
عزت زاده افزود: این همایش دارای ماهیت بین‌المللی بود و شرکت‌کنندگانی از کشورهای آسیای میانه شامل ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان (به استثنای ترکمنستان) حضور داشتند. همچنین، نمایندگانی از افغانستان، گرجستان و هند در میان شرکت‌کنندگان خارجی مشاهده می‌شد که برخی از ایشان علاوه بر مشارکت علمی، به عنوان اعضای هیئت علمی هم فعالیت داشتند.
وی افزود: محورهای این همایش نیز از تنوع مناسبی برخوردار بود. هرچند محور اصلی، مطالعات شرق ایران تعیین شده بود، اما محورهای فرعی دیگری همچون باستان‌شناسی، هنر، مطالعات اجتماعی و همچنین زبان و ادبیات فارسی نیز مورد توجه قرار گرفته و بخش‌هایی از نشست‌ها به این حوزه‌ها اختصاص یافته بود. مجموعاً ده نشست در چندین محور موضوعی سازماندهی شده بودند؛ و مقالات پذیرفته و ارائه‌شده، در کتاب مجموعه مقالات این همایش منتشر خواهند شد.
عزت زاده در ادامه با اشاره به دو نکته مهم گفت: دو نکته حائز اهمیت در این همایش مشاهده شد که لازم است به آنها اشاره کنم. نکته اول این بود که با توجه به حضور کشورهای وابسته به تمدن ایرانی (کشورهای حوزه ایران بزرگ فرهنگی)، موضوعات از دیدگاه‌های متنوعی مورد بررسی قرار گرفت. این تنوع نگاه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که ما با یک چالش اساسی مواجه هستیم - نه لزوماً تعارض، بلکه یک مسئله بحث‌برانگیز - در تمایز بین مسائل مربوط به ایران سیاسی و ایران بزرگ فرهنگی. این تمایز بسیار حائز اهمیت است، چرا که بسیاری از چالش‌های پیش‌روی ما، مربوط است به اینکه ایران را به عنوان جغرافیای سیاسی در نظر بگیریم یا به عنوان یک حوزه تمدنی: ایران بزرگ فرهنگی؟ تفاوت میان نگاه از درون ایران سیاسی به ایران فرهنگی و نگاه از بیرون ایران سیاسی به ایران فرهنگی، از موضوعات بسیار مهمی بود که اگرچه در محورهای رسمی همایش گنجانده نشده بود، اما به طور عملی در جریان رویداد شکل گرفت.
او با بیان مثالی ادامه داد: اگرچه این مسئله به طور مستقیم در همایش مطرح نشد، اما یکی از مهم‌ترین چالش‌های جامعه امروز ما محسوب می‌شود. به ویژه در ارتباط با موضوع مهاجران، پناهندگان و فراریان از کشور افغانستان. به دلیل عدم شناخت کافی از مفهوم ایران بزرگ فرهنگی و متأثر از رسانه‌های غرب‌گرا، شاهد بروز رفتارها و واکنش‌های نژادپرستانه‌ای هستیم که در فرهنگ ایران سابقه نداشته و معنایی ندارد، چرا که از پیشینه تاریخی و فرهنگی مشترک برخورداریم.
اگرچه فارسی در افغانستان زبان رایج و زبان ارتباطات فرهنگی است، اما متأسفانه شاهدیم که حکومت این کشور - از آغاز تأسیس این کشور تا دوران اشرف غنی و دوره فعلی طالبان - با تغییر نام این زبان و سیاست‌های خاص در جهت حذف واژه‌های فارسی، عملاً علیه زبان فارسی موضع‌گیری می‌کند وی افزود: بر همین اساس هنگام ارائه سخنرانی خود با توجه به شرایط پیش آمده، تلاش کردم نگرشی فراتر از مرزهای ایران سیاسی و محدوده جغرافیای کنونی آن داشته باشم. در این راستا، کوشیدم دیدگاه ایرانیان خارج از مرزهای سیاسی فعلی - یعنی اعضای جامعه ایران بزرگ فرهنگی - را نیز مدنظر قرار دهم و در تحلیل‌های خود به این منظر گسترده‌تر توجه نشان دهم. این رویکرد از آن جهت حائز اهمیت است که امکان درک جامع‌تری از مفاهیم فرهنگی، تاریخی و تمدنی مشترک در این حوزه جغرافیایی-فرهنگی را فراهم می‌سازد.
عزت زاده ادامه داد: نکته مهم دیگر در این همایش، ارائه مطالعات ارزشمندی درباره روابط فرهنگی، تمدنی و سیاسی معاصر با کشورهای همسایه شرقی بود. این پژوهش‌ها می‌تواند به رفع سوءتفاهم‌های موجود - از جمله آن رفتارهای نژادپرستانه که قبلاً اشاره کردم - کمک شایانی کند. همچنین در این همایش مسائل مهمی مانند چالش‌های آبی، اختلافات مرزی، و به ویژه مسئله زبان فارسی، مورد مطالعه جدی قرار گرفت.
او افزود: در حوزه زبان، باید تأکید کنم که فارسی به عنوان زبان رسمی و ملی ایران، ستون اصلی هویت ایرانی - چه در چارچوب ایران سیاسی امروز و چه در مفهوم گسترده‌تر ایران بزرگ فرهنگی - محسوب می‌شود. در این میان، افغانستان به عنوان یکی از سه کشور فارسی‌زبان جهان، جایگاه ویژه‌ای دارد. اگرچه فارسی در افغانستان زبان رایج و زبان ارتباطات فرهنگی است، اما متأسفانه شاهدیم که حکومت این کشور - از آغاز تأسیس این کشور تا دوران اشرف غنی و دوره فعلی طالبان - با تغییر نام این زبان و سیاست‌های خاص در جهت حذف واژه‌های فارسی، عملاً علیه زبان فارسی موضع‌گیری می‌کند.
وی ادامه داد: از نقاط قوت این همایش حضور پرشمار پژوهشگران افغانستانی بود که با ارائه تحقیقات خود، همراه با پژوهشگران همزبان از تاجیکستان، همبستگی فارسی‌زبانان را به نمایش گذاشتند. این در حالی است که در میان سه کشور فارسی‌زبان جهان (ایران، افغانستان و تاجیکستان)، تنها دولت افغانستان است که به جای حمایت، مانع‌تراشی می‌کند. این تناقض زمانی آشکارتر می‌شود که بدانیم افغانستان از نظر جمعیتی دومین کشور بزرگ فارسی‌زبان جهان محسوب می‌شود، اما سیاست‌های رسمی آن در تضاد با این واقعیت فرهنگی قرار دارد.
عزت زاده درباره برنامه آینده و ساختار این همایش و مطالعات شرق ایران گفت: با توجه به اهمیت موضوع‌های مطرح شده در این همایش که از رکود و تکرار معمول در همایش‌های علمی متعارف فاصله داشت، برنامه‌ای برای تداوم این رویداد تدوین شده است. در جلسه‌ای ویژه پیش از صدور بیانیه پایانی، با مسئولان دانشگاه بیرجند و برگزارکنندگان همایش به نتایجی دست یافتیم که در بیانیه پایانی بازتاب داشت.
عزت زاده در پایان به دانشگاه‌های شرکت کننده در این همایش اشاره کرد و گفت: دانشگاه بیرجند (به عنوان میزبان و مشارکت‌کننده فعال)، دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه حکیم سبزواری، و پژوهشکده مطالعات بین‌الملل وزارت خارجه و… از دانشگاه‌های داخلی در این همایش شرکت کرده بودند. تعداد مقالات دریافتی حدود ۱۵۰ مقاله بود که از آن میان تقریباً ۱۲۰ مقاله در داوری پذیرفته شدند؛ و حدود ۳۰ مقاله منتخب ارائه شدند. این آمار نشان‌دهنده استقبال قابل توجه جامعه علمی کشور از این رویداد تخصصی است، تنوع جغرافیایی مشارکت‌کنندگان (از تهران تا شرق کشور) بر غنای علمی همایش افزوده است و کیفیت بالای مقالات ارائه‌شده (حدود ۳۰ مقاله منتخب) نشان‌دهنده سطح علمی مطلوب رویداد است. این سطح از مشارکت نشان‌دهنده اهمیت موضوع مطالعات شرق ایران در میان پژوهشگران سراسر کشور و ظرفیت بالای این رویداد برای تبدیل شدن به یک کنفرانس پایدار در حوزه ایران‌شناسی است.
بیانیه پایانی این همایش به این شرح است:
«بیانیه پایانی نخستین همایش بین‌المللی انجمن ایران‌شناسی - مطالعات شرق ایران
بسم الله الرحمن الرحیم
«نخستین همایش بین‌المللی انجمن ایران‌شناسی - مطالعات شرق ایران» با حضور جمعی از استادان، پژوهشگران و اندیشمندان برجسته از ایران و کشورهای دوست و همسایه، ۲۳ و ۲۴ اردیبهشت ماه به میزبانی دانشگاه بیرجند برگزار شد.
این همایش با هدف شناخت عمیق‌تر جایگاه تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی و تمدنی شرق ایران در بستر مطالعات ایران‌شناختی و تعاملات منطقه‌ای، مفتخر به میزبانی ده‌ها مقاله علمی و سخنرانی تخصصی در محورهایی چون تاریخ و باستان‌شناسی، زبان و ادبیات، مردم‌شناسی و فرهنگ بومی، روابط بین‌الملل، اقتصاد و توسعه پایدار، میراث ناملموس و مناسبات فرامرزی شد.
شرکت‌کنندگان در این همایش، پس از بحث و تبادل نظر، ضمن سپاسگزاری از دانشگاه بیرجند و انجمن ایران‌شناسی ایران، بر نکات و پیشنهادهای زیر تأکید کردند:
- ضرورت توسعه مطالعات ایران‌شناختی با تمرکز ویژه بر شرق ایران به‌عنوان پیوندگاه تمدنی ایران با حوزه‌های فرهنگی آسیای مرکزی، جنوب آسیا و شبه‌قاره؛
- حمایت از فعالیت‌های میدانی، پژوهش‌های بومی‌محور و ارتقای ظرفیت‌های آموزشی و پژوهشی در استان‌های شرقی ایران؛
- تشکیل یک دبیرخانه دائمی برای پیگیری برگزاری دوره‌های بعدی همایش مطالعات شرق ایران به‌صورت سالانه یا دوسالانه و ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از آثار و پژوهشگران حوزه مطالعات شرق ایران؛
- توسعه همکاری‌های علمی بین‌المللی میان دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و پژوهشگران حوزه ایران‌شناسی برای تولید دانش مشترک و تبادل تجربیات؛
- حفظ و احیای میراث فرهنگی شرق ایران به‌ویژه میراث ناملموس، زبان‌ها و گویش‌های محلی، آداب و رسوم سنتی و معماری بومی در تعامل با نهادهای فرهنگی داخلی و بین‌المللی؛
- لزوم توجه، آموزش و ترویج ایران‌شناسی به‌عنوان دانش پایه در مطالعه هویت ملی ایرانی؛
- لزوم راه‌اندازی فراگیر رشته علمی ایران‌شناسی در همه دانشگاه‌ها و همه پایه‌ها؛ آموزش ایران‌شناسی از پایه‌های دبستان تا پایان تحصیلات تکمیلی؛
- انتشار مقالات منتخب همایش در قالب کتاب علمی یا ویژه‌نامه مجلات معتبر داخلی و بین‌المللی جهت گسترش دسترسی به یافته‌های نوین در این حوزه.
دبیرخانه همایش نیز مراتب سپاس و قدردانی خود را از همه استادان، پژوهشگران داخلی و خارجی، حامیان علمی و اجرایی، نهادهای دولتی و دانشگاهی، و همچنین تیم اجرایی پرتلاش که در برگزاری شایسته این رویداد نقش‌آفرین بودند، ابراز می‌دارد.
امید است این همایش سرآغازی باشد برای گسترش مطالعات راهبردی در شرق ایران و بستری برای تعاملات علمی مؤثر در سطح ملی و بین‌المللی در حوزه ایران‌شناسی.
و السلام علیکم و رحمة الله
دبیرخانه نخستین همایش بین‌المللی انجمن ایران‌شناسی - مطالعات شرق ایران
۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۴
خراسان جنوبی، دانشگاه بیرجند»
