به گزارش خبرنگار مهر، طبق آخرین آمار منتشرشده از سوی سازمان هواشناسی کشور، از ابتدای سال آبی جاری (یکم مهر ۱۴۰۳) تا تاریخ ۱۲ خرداد ۱۴۰۴، مجموع بارندگی‌های کشور به ۱۳۱.۵ میلی‌متر رسیده است. این میزان نسبت به میانگین بلندمدت، کاهشی معادل ۴۰.۴ درصد را نشان می‌دهد؛ موضوعی که زنگ خطر جدی برای منابع آبی کشور به شمار می‌رود.
بر اساس برآوردهای صورت‌گرفته، درصد تأمین منابع آبی کشور بر پایه همین میزان بارش، تنها ۵۵.۹۹ درصد اعلام شده است. همچنین با توجه به بررسی نقشه پهنه‌بندی بارش‌ها از ابتدای سال‌آبی جاری تا ۱۲ خرداد، ۱۴۰۴ حاکی از توزیع نامتوازن بارندگی در ایران است. مناطق جنوبی، جنوب‌شرقی، مرکزی و شرقی کشور عمدتاً در وضعیت کم‌بارش یا بدون بارش قرار دارند.
براساس آمار وضعیت بارش‌ها از ابتدای فصل جاری نیز حکایت از کاهش ۴۶ درصدی نسبت به بلندمدت دارد. این در حالی است که کاهش تجمیعی بارندگی‌ها از ابتدای سال آبی جاری تا تاریخ ۱۲ خرداد، به ۱۳۱.۵ میلی‌متر رسیده که نسبت به آمار بلند مدت حاکی از کاهش ۴۰.۴ درصدی است.
در مجموع، میانگین بلند مدت میزان بارش‌ها در سطح کشور تا بازه زمانی ذکر شده، معادل ۸۹.۲ میلی‌متر کاهش بوده که نشان‌دهنده فاصله قابل‌توجه با میزان نرمال و میانگین بلندمدت بارندگی‌ها در ایران است. از سوی دیگر با ورود به سال آبی جاری و گذشت حدود هشت ماه از آغاز آن، داده‌های ثبت‌شده از میزان بارش‌ها در کشور حاکی از کاهش نگران‌کننده بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت و حتی سال آبی گذشته است. این افت محسوس بارش، شرایط کشور را در وضعیت هشدار از نظر منابع آبی قرار داده است.
کشور وارد پنجمین سال خشکسالی شد
نکته حائز اهمیت اینجاست که مسئولان صنعت آب کشور نیز وضعیت کنونی بارش‌ها را «بسیار نگران‌کننده» توصیف کرده‌اند و با استناد به روند کاهشی بارندگی در سال‌های اخیر، از ورود ایران به پنجمین سال پیاپی خشکسالی خبر داده‌اند. این شرایط بحرانی، ضرورت بازنگری در سیاست‌های آبی، اعمال محدودیت در برداشت‌های غیرمجاز، اصلاح الگوی کشت و ارتقای بهره‌وری در مصرف آب را دوچندان کرده است.
یکی‌از نخستین و مستقیم‌ترین تبعات کاهش بارندگی، افت تولیدات کشاورزی در کشور است. بخش زیادی از اراضی کشاورزی ایران وابسته به منابع آبی سطحی و بارندگی‌های فصلی است. کاهش بارش به‌ویژه در مناطق غربی و جنوبی کشور، که قطب‌های مهم تولید گندم، جو و دانه‌های روغنی محسوب می‌شوند، باعث کاهش سطح زیر کشت دیم، افت عملکرد محصولات، و در نهایت افزایش واردات مواد غذایی خواهد شد. این موضوع تراز تجاری بخش کشاورزی را مختل خواهد کرد.
بر پایه این گزارش، نبود بارش‌های کافی و کاهش ذخایر سطحی، فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد می‌شود. چاه‌های کشاورزی بیش از پیش فعال می‌شوند و برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها شدت می‌گیرد. این پدیده نه تنها منجر به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و افزایش هزینه تأمین آب می‌شود، بلکه در برخی مناطق با پدیده خطرناک فرونشست زمین نیز همراه خواهد بود.
فروپاشی خاموش؛ سکونت ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه‌های فرونشست
در همین راستا، علی بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به بحران فرونشست زمین در کشور، گفت: متأسفانه به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی از اواسط دهه ۵۰، کاهش منابع آب زیرزمینی آغاز و از دهه ۷۰ شدت یافت. این کاهش منابع به طور مستقیم به پدیده فرونشست زمین مرتبط است که از همان زمان نیز تشدید شده است.
وی افزود: اولین آثار فرونشست زمین در استان کرمان مشاهده شد که پدیده لوله‌زایی، ناشی از پایین رفتن سطح زمین، از جمله این آثار بود. در حال حاضر از ۳۱ استان، ۳۰ استان پهنای فرونشستی شناسایی شده و تنها در استان گیلان آثار فرونشست مشاهده نشده، هرچند احتمالاً در آینده نزدیک این پدیده در این استان نیز گسترش خواهد یافت.
وی با بیان اینکه تاکنون حدود ۱۴۰ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی کشور از دست رفته، ادامه داد: کاهش سطح آب زیرزمینی باعث فشرده شدن لایه‌های خاک و نشست زمین شده است، این مسئله به دلیل افزایش تعداد چاه‌های آب، که تعداد آن‌ها به حدود یک میلیون حلقه برآورد می‌شود، تشدید شده است. بر اساس داده‌های پردازش‌شده، تمامی استان‌های کشور با این بحران روبه‌رو هستند. بیشترین وسعت فرونشست در استان کرمان گزارش شده است
بیت‌اللهی یادآور شد: به طور کلی حدود ۱۰ درصد مساحت کل کشور در پهنای فرونشستی قرار دارد، همچنین آمارهای جهانی نشان می‌دهند که تنها ۳ تا ۵ درصد از کشورهای جهان دارای پهنه‌های فرونشستی با نرخ بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال هستند، در حالی که در ایران، ۱۸ استان با چنین پدیده‌ای مواجه هستند. این مسئله ناشی از برداشت بی‌مهابانه آب‌های زیرزمینی و عدم وجود نظام مدیریت مصرف آب است که به وضعیت شکننده‌ای منجر شده است.
وی تاکید کرد: بیش‌از ۴۰۰ شهر ایران، از جمله کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، مشهد و شیراز، در پهنه‌های پرخطر فرونشست زمین قرار دارند، همچنین علاوه بر این، خطوط جاده‌ای و ریلی، خطوط انتقال نفت و گاز، شریان‌های حیاتی برق و همچنین آثار تاریخی و فرهنگی کشور نیز در معرض آسیب جدی هستند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خصوص راهکارهای مقابله با این بحران گفت: همانطور که گفته شد، فرونشست زمین عمدتاً ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است و می‌توان با اجرای اقداماتی از جمله اصلاح روش‌های آبیاری، مدیریت کشت محصولات کشاورزی، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، کنترل چاه‌های غیرمجاز و بازنگری در مکان‌یابی صنایع آب‌بر این وضعیت را تا حد زیادی کنترل کرد.
وی در پایان گفت: برآوردها نشان می‌دهند که نزدیک به ۷۰۰ شهر در پهنه فرونشستی قرار دارند. حدود ۶۳ اثر تاریخی ثبت شده در معرض خطر قرار دارند و همچنین ۱۱ هزار کیلومتر از خطوط اصلی لوله‌های گاز در این مناطق واقع شده است. نزدیک به ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه فرونشستی یا در مجاورت آن زندگی می‌کنند. به علاوه، بسیاری از واحدهای مسکونی و بافت‌های فرسوده در این مناطق قرار دارند که به دلیل نشست زمین، آسیب‌پذیری زیادی دارند.
فقط ۵۹ درصد نیاز آبی کشور تأمین شد
به گزارش مهر، کاهش شدید بارش‌ها در سال آبی جاری صرفاً یک پدیده اقلیمی مقطعی نیست، بلکه مسئله‌ای استراتژیک با ابعاد چندلایه در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و حتی امنیت ملی محسوب می‌شود. تداوم این روند، نیازمند تدابیر فوری در حوزه مدیریت منابع آب، بازنگری در الگوی مصرف، تغییر الگوی کشت، و افزایش تاب‌آوری اجتماعی در برابر کم‌آبی است.
کاهش بارندگی در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های جدی کشور در حوزه منابع طبیعی و زیست‌محیطی تبدیل شده است. طبق آخرین آمار منتشرشده از سوی وزارت نیرو، میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تاکنون، در مقایسه با بلندمدت، کاهش قابل توجهی داشته و تنها حدود ۵۹ درصد نیاز آبی سالانه کشور تأمین شده است. این کاهش چشمگیر، نه‌تنها منابع آب سطحی و زیرزمینی را تحت تأثیر قرار داده، بلکه زمینه‌ساز تشدید پدیده فرونشست زمین در بسیاری از استانها شده است.
از منظر فنی، فرونشست زمین فرایندی برگشت‌ناپذیر است که در اثر تخلیه بیش از حد آب از سفره‌های زیرزمینی رخ می‌دهد. این پدیده می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به زیرساخت‌های شهری، راه‌ها، خطوط ریلی، خطوط لوله و ساختمان‌ها وارد کند.
نکته حائز اهمیت آن است که مسئولان صنعت آب کشور نیز بارندگی‌های سال جاری را «بسیار نگران‌کننده» توصیف کرده‌اند و از ورود کشور به پنجمین سال پیاپی خشکسالی خبر داده‌اند. این شرایط بحرانی، ضرورت بازنگری در سیاست‌های آبی، اعمال محدودیت در برداشت‌های غیرمجاز، اصلاح الگوی کشت و ارتقای بهره‌وری در مصرف آب را دوچندان کرده است.
در شرایطی که بحران آب و پیامدهای آن در حال تبدیل شدن به تهدیدی جدی برای توسعه پایدار کشور است، استمرار بی‌توجهی به راهکارهای علمی و مدیریتی، می‌تواند پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و امنیتی گسترده‌ای به‌دنبال داشته باشد.
خشکسالی شدید در ۸ استان
در ادامه، احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به وضعیت نگران‌کننده بارش‌ها در کشور، گفت: بر اساس آخرین آمار منتشرشده، میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تاکنون نسبت به میانگین بلندمدت حدود ۴۰ درصد کاهش داشته است.
وی افزود: میانگین بارش کشور تاکنون حدود ۱۳۲ میلی‌متر بوده، در حالی‌که در حالت نرمال باید بیش از ۲۲۰ میلی‌متر بارندگی ثبت می‌شد. این آمار نشان می‌دهد که کشور همچنان در وضعیت خشکسالی قرار دارد و عملاً وارد پنجمین سال متوالی خشکسالی شده‌ایم.
وظیفه با اشاره به وضعیت بحرانی بارش در فصل بهار اظهار کرد: بارش‌های فصل بهار نسبت به میانگین بلندمدت، ۴۶ درصد کاهش داشته است؛ به‌طوری که تنها ۳۲ میلی‌متر بارندگی ثبت شده، در حالی‌که متوسط بلندمدت برای این بازه زمانی حدود ۶۰ میلی‌متر بوده است.
وی با تأکید بر اینکه تمامی استان‌های کشور با کاهش بارش نسبت به نرمال مواجه‌اند، گفت: استان‌های تهران، سمنان، فارس، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، چهارمحال و بختیاری، خراسان رضوی و کرمان از جمله مناطقی هستند که بیشترین میزان کاهش بارش را تجربه کرده‌اند. به عنوان مثال، استان سیستان و بلوچستان با ۷۶ درصد کاهش، هرمزگان با ۷۵ درصد، و سمنان با ۶۰ درصد در صدر استان‌های دارای بیشترین افت بارندگی قرار دارند.
وظیفه تصریح کرد: با توجه به اتمام فصل بارندگی و نزدیک شدن به فصل تابستان، چشم‌انداز تأمین منابع آبی بسیار نگران‌کننده است و مدیریت مصرف آب در تمامی بخش‌ها، به‌ویژه کشاورزی، باید در اولویت سیاست‌گذاران و مسئولان قرار گیرد.
تابستانی گرم و خشک در پیش داریم
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در خصوص چشم‌انداز بارندگی‌ها در فصل تابستان یادآور شد: بارش‌های فصل تابستان در کشور به‌طور طبیعی بسیار محدود است و عملاً بخش اعظم کشور تابستانی بدون بارندگی را سپری می‌کند.
وی افزود: تنها مناطقی که در تابستان انتظار بارش دارند، بخش‌هایی از جنوب شرق کشور شامل جنوب سیستان و بلوچستان، شرق هرمزگان و نواحی اطراف چابهار هستند که تحت تأثیر بارش‌های موسمی قرار دارند. همچنین سواحل شمالی کشور و بخش‌هایی از شمال آذربایجان شرقی از معدود مناطق دارای بارندگی تابستانه محسوب می‌شوند.
وظیفه ادامه داد: به جز این مناطق، تقریباً سایر نقاط کشور در تابستان فاقد بارش خواهند بود و این مسئله در کنار کاهش بارندگی‌های سالانه، تنش آبی را تشدید خواهد کرد. به‌طور کلی، ما با تابستانی گرم‌تر و خشک‌تر از نرمال مواجه خواهیم بود.
وی با اشاره به پیامدهای گسترده خشکسالی تصریح کرد: خشکسالی پدیده‌ای خزنده و بسیار خطرناک است که تقریباً تمامی ارکان زندگی انسان و طبیعت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از خشک شدن علفزارها و ضعف درختان جنگلی، به‌ویژه جنگل‌های زاگرس، تا افزایش رشد آفات و آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌ها، همگی از جمله تبعات این شرایط هستند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، افزود: ترکیب خشکسالی با دمای بالاتر از نرمال، که اکنون در کشور مشاهده می‌شود، سبب افزایش پدیده‌هایی نظیر گرد و خاک، توسعه بیابان‌زایی و کاهش کیفیت هوا در شهرها شده است. این وضعیت سلامت عمومی، به‌ویژه در مناطق شهری، را به شدت تهدید می‌کند.
وظیفه با بیان اینکه میانگین دمای کشور از ابتدای سال آبی تاکنون حدود ۱.۴ درجه سانتی‌گراد بالاتر از نرمال بوده گفت: در فصل بهار نیز دما به‌طور میانگین حدود ۳ درجه بیشتر از شرایط معمول بوده است. این افزایش دما موجب تشدید تنش آبی و افزایش مصرف منابع آبی در تمامی بخش‌ها شده است، از آب شرب و مصرف خانگی گرفته تا بخش کشاورزی.
وی خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی تبخیر از سطح زمین افزایش می‌یابد، خاک خشک‌تر می‌شود و روند بیابان‌زایی سرعت می‌گیرد. از سوی دیگر، تولید محصولات کشاورزی کاهش می‌یابد و معیشت کشاورزان با اختلال روبرو می‌شود که این مسئله تبعات اقتصادی و اجتماعی متعددی به همراه دارد.
رئیس مرکز ملی اقلیم و خشکسالی با اشاره به پیش‌بینی وضعیت جوی ماه‌های آینده گفت: به جز جنوب شرق کشور که ممکن است تحت تأثیر سامانه‌های مونسون بارش‌هایی داشته باشد، در سایر مناطق کشور بارندگی قابل توجهی پیش‌بینی نمی‌شود. سواحل شمالی کشور نیز تابستانی خشک‌تر از نرمال را پیش‌رو دارند.
وی تأکید کرد: عملاً باید منتظر پاییز باشیم تا با شروع فصل بارش‌ها، دمای هوا کاهش یافته و فشار بر منابع آبی تا حدی کاهش یابد. با این حال، کشور در شرایط بسیار نگران‌کننده‌ای از نظر منابع آبی قرار دارد و در برخی مناطق، وضعیت به مرز بحران رسیده است.
مدیریت منابع آبی، کلید عبور از بحران خشکسالی
وظیفه ادامه داد: بارندگی‌ها به‌طور قابل توجهی کمتر از نرمال بوده و دمای هوا نیز به‌شدت بالاتر از میانگین بلندمدت ثبت شده است. این دو عامل موجب شده‌اند که دسترسی به منابع آب کاهش یابد و شرایط بحرانی در بسیاری از مناطق کشور ایجاد شود. در حال حاضر برخی از استانها به‌وضوح در وضعیت تنش شدید آبی قرار دارند و نیازمند مدیریت فوری منابع هستند.
وی با اشاره به پیش‌بینی وضعیت آب‌وهوا در فصل پاییز تصریح کرد: در حال حاضر نمی‌توان با قطعیت گفت که پاییز امسال از نظر بارش چگونه خواهد بود. با توجه به شرایط کلی حاکم بر جو کشور و الگوهای اقلیمی فعلی، چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای در مورد پاییز پربارش وجود ندارد و احتمال دارد پاییز نیز نسبتاً خشک و کم‌بارش باشد.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در پایان گفت: در چنین شرایطی، مدیریت صحیح منابع آبی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. باید با برنامه‌ریزی دقیق و اتخاذ تدابیر مؤثر، به‌گونه‌ای عمل کنیم که کمترین میزان بحران و قطعی آب در کشور رخ دهد.
رئیس مرکز اقلیم و خشکسالی کشور با اشاره به گزارش هفتگی وزارت نیرو در مورد منابع آبی نیز گفت: طبق آمار منتشرشده تا تاریخ ۱۰ خرداد، میزان ورودی سدهای کشور نسبت به سال گذشته ۴۱ درصد کاهش داشته است؛ به‌طوری‌که تنها ۲۰.۶۷ میلیارد مترمکعب ورودی ثبت شده، در حالی‌که این رقم در مدت مشابه سال گذشته ۳۵.۲۲ میلیارد مترمکعب بوده است.
وی ادامه داد: در حال حاضر تنها ۵۱ درصد ظرفیت سدهای کشور پُر است و ۴۹ درصد ظرفیت خالی دارند. این وضعیت در برخی استانها مانند خوزستان، هرمزگان، مرکزی و سیستان و بلوچستان بحرانی‌تر است و کاهش شدید ذخایر آبی در این مناطق مشاهده می‌شود.
