برنامه پدافند هوایی ایران، که در پاسخ به نیازهای استراتژیک و با تکیه بر تجربیات دوران جنگ تحمیلی شکل گرفت، امروزه به یکی از ارکان اصلی نیروی دفاعی کشور تبدیل شده است. ایران با درک عمیق از اهمیت حفاظت از آسمان خود در برابر تهدیدات هوایی مدرن، از یک واردکننده صرف به یک طراح و تولیدکننده سامانه‌های پدافندی پیشرفته تبدیل شده است. این توانمندی برپایه ایجاد یک شبکه دفاعی چندلایه، متحرک و یکپارچه استوار است که می‌تواند با طیف وسیعی از اهداف، از پهپادهای ارتفاع پست گرفته تا جنگنده‌ها و موشک‌های بالستیک در ارتفاعات بالا، مقابله کند.
در ادامه نگاهی به مهم‌ترین سامانه‌ها و موشک‌های زمین به هوای ایران در لایه‌های مختلف دفاعی می‌اندازیم.
این سامانه‌ها وظیفه شناسایی و انهدام اهداف در فواصل و ارتفاعات بسیار بالا را برعهده دارند و نقش یک سپر دفاعی راهبردی را برای حفاظت از نقاط حیاتی کشور ایفا می‌کنند.
سامانه باور373 برجسته‌ترین دستاورد پدافند هوایی دوربرد ایران است. این سامانه که به عنوان رقیب ایرانی سامانه معروف اس-300 روسی شناخته می‌شود، به صورت کاملاً بومی طراحی و ساخته شده است. باور-373 با استفاده از موشک‌های خانواده صیاد، قادر است انواع اهداف هوایی از جمله جنگنده‌های رادارگریز، هواپیماهای استراتژیک، موشک‌های کروز و بالستیک را در برد بیش از 200 کیلومتر و ارتفاع 27 کیلومتری شناسایی و منهدم کند.
سامانه تلاش یک سیستم پدافندی یکپارچه است که از موشک‌های خانواده صیاد، به ویژه صیاد-2 و صیاد-3، برای پوشش ارتفاعات متوسط تا بلند استفاده می‌کند. این سامانه با قابلیت درگیری همزمان با چندین هدف، یک لایه دفاعی قابل اعتماد در برابر تهدیدات متنوع هوایی ایجاد می‌کند.
ایران پیش از توسعه سامانه‌های بومی، از سامانه‌هایی مانند اس-200 روسی برای پوشش پدافند دوربرد خود استفاده می‌کرد. پس از آن نیز با سامانه پیشرفته‌تر اس-300، توان پدافندی دوربرد کشور به شکل قابل توجهی تقویت شد. تجربیات به دست آمده از این سامانه‌ها، نقش مهمی در طراحی و توسعه سیستم‌های بومی مانند باور-373 داشته است.
این لایه دفاعی، وظیفه اصلی مقابله با جنگنده‌ها، پهپادها و موشک‌های کروز را در فواصل متوسط برعهده دارد و به دلیل تحرک بالا، از انعطاف‌پذیری زیادی برخوردار است.
این سامانه یکی از معروف‌ترین و کارآمدترین سیستم‌های پدافندی میان‌برد ایران است که شهرت جهانی خود را مدیون سرنگونی پهپاد پیشرفته آمریکایی گلوبال هاوک در سال 1398 است. سامانه سوم خرداد یک سیستم کاملاً متحرک است که رادار و پرتابگرهای آن بر روی یک خودرو نصب شده‌اند و می‌تواند به سرعت مستقر و با اهداف در ارتفاع متوسط درگیر شود.
سامانه رعد نام خانواده‌ای از سیستم‌های پدافندی میان‌برد است که در مدل‌های مختلف برای مقابله با اهداف متنوع طراحی شده‌اند. این سامانه‌ها نیز متحرک هستند و از موشک‌های متفاوتی برای انهدام اهداف در برد و ارتفاع‌های مختلف استفاده می‌کنند.
مرصاد نمونه‌ای برجسته از رویکرد ایران در به‌روزرسانی و بهینه‌سازی سامانه‌های قدیمی‌تر است. این سیستم، نسخه بومی‌سازی شده و دیجیتالی سامانه آمریکایی هاوک (HAWK) است که با ارتقای رادارها، سیستم‌های پردازشی و استفاده از موشک‌های جدید، به یک سامانه پدافندی مدرن و کارآمد تبدیل شده است.
این سامانه‌ها به عنوان آخرین لایه دفاعی عمل می‌کنند و وظیفه حفاظت از نقاط حساس، تأسیسات و نیروهای نظامی را در برابر تهدیداتی مانند پهپادهای انتحاری، بالگردها و موشک‌های کروز که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند، برعهده دارند.
حرز-9 یک سامانه پدافندی متحرک و کوتاه‌برد است که برای حفاظت از ستون‌های زرهی و نیروهای درحال حرکت طراحی شده است. یا زهرا-۳ نیز یک سیستم کوتاه‌برد دیگر است که می‌تواند با اهداف در ارتفاع پایین درگیر شود.
این سامانه یک توپ ضدهوایی بهینه‌سازی شده است که با استفاده از سیستم‌های راداری و اپتیکی جدید، قابلیت درگیری مؤثر با اهداف پروازی در ارتفاع پایین را دارد.
ایران همچنین طیف وسیعی از موشک‌های دوش‌پرتاب (MANPADS) مانند میثاق و شهاب ثاقب را تولید کرده است. این موشک‌های سبک و قابل حمل، توسط یک نفر شلیک می‌شوند و برای دفاع نقطه‌ای در برابر بالگردها و هواپیماهای ارتفاع پایین بسیار مؤثر هستند.
