همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: آیا تا حالا از خود پرسیده‌اید که با وجود عدد سن‌تان در شناسنامه، واقعاً چه احساسی نسبت به سن خود دارید؟ آیا خود را جوان‌تر، مسن‌تر یا دقیقاً هم‌سن و سال تقویمی‌تان حس می‌کنید؟ این «حس درونی» که در دنیای علم با عنوان «سن ذهنی» (Subjective Age) شناخته می‌شود، صرفاً یک احساس گذرا نیست؛ بلکه عاملی قدرتمند است که می‌تواند سلامت جسم و روان، کارایی مغز و حتی طول عمر ما را پیش‌بینی کند. پژوهش‌های جدید علمی و تحلیل‌های متخصصان مغز و اعصاب نشان می‌دهد که کلید داشتن یک پیری سالم، بیش از آنکه در ژن‌های ما نهفته باشد، در نگرش و سبک زندگی ما قرار دارد.
شاید باورکردنی نباشد، اما احساس پیری می‌تواند به معنای واقعی کلمه شما را بیمار کند. بر اساس مقاله‌ای که اخیراً در سایت Psychology Today منتشر شده، افرادی که خود را پیرتر از سن واقعی‌شان می‌دانند، به شکل معناداری بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی و سکته مغزی قرار دارند. اما تأثیرات منفی به همین‌جا ختم نمی‌شود. محققان می‌گویند سلامت روان هم به شدت تحت تأثیر سن ذهنی قرار دارد. تحقیقات نشان داده‌اند که احساس پیری حتی بدون در نظر گرفتن عواملی مانند جنسیت یا سطح تحصیلات، احتمال ابتلا به افسردگی را افزایش می‌دهد و به افت عملکرد فیزیکی منجر می‌شود.
مغز؛ آینه تمام‌نمای سن ذهنی
ارتباط میان حس درونی ما نسبت به سن و سلامت مغزمان، شگفت‌انگیز است. مطالعات تصویربرداری مغزی، یک حقیقت مهم را آشکار کرده‌اند: مغز افرادی که خود را جوان‌تر از سن تقویمی‌شان احساس می‌کنند، به معنای واقعی سالم‌تر است. در این افراد، حجم ماده خاکستری در نواحی کلیدی مغز که مسئول کارکردهایی چون زبان، تصمیم‌گیری و تعاملات اجتماعی هستند، بیشتر است. یعنی احساس جوانی با داشتن یک مغز جوان از نظر بیولوژیکی، ارتباط مستقیم دارد.
در مقابل، سالمندانی که خود را پیرتر می‌بینند، نه تنها حس بدی دارند، بلکه در آزمون‌های شناختی نیز عملکرد ضعیف‌تری از خود نشان می‌دهند. توانایی‌هایی مانند حافظه، برنامه‌ریزی و حل مسئله در این افراد دچار افت می‌شود. این یافته‌ها نشان می‌دهد که «سن ذهنی» فقط یک مفهوم روان‌شناختی نیست، بلکه بازتابی از وضعیت بیولوژیکی مغز ماست.
عضله‌ای که باید ورزش کند
دکتر بابک زمانی، متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب و رئیس انجمن سکته مغزی ایران در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین، این ارتباط را از زاویه‌ای دیگر تبیین می‌کند.
او معتقد است که وضعیت مغز ما حاصل ترکیبی از ژنتیک و عوامل محیطی است و در توضیح بیشتر می‌گوید: در مورد مغز و البته تمام دستگاه‌های بدن، همیشه این پرسش مطرح بوده که آیا وضعیت جسمی و ذهنی افراد بیشتر تحت تأثیر ژنتیک است یا عوامل محیطی و اکتسابی؟ الان تقریباً بر سر این موضوع توافق وجود دارد که ترکیبی از هر دو عامل در کار است. چه در مورد مغز و چه سایر اندام‌ها، هم ژنتیک و هم محیط نقش دارند. شاید بتوان گفت حدود ۶۰ درصد توانایی‌های ما تحت تأثیر ژنتیک و ۴۰ درصد آن به عوامل اکتسابی و محیطی وابسته است.
این متخصص مغز و اعصاب با ذکر یک مثال توضیح می‌دهد: ممکن است فردی ۷۰ ساله باشد، اما در تمام طول عمر خود تنها به اندازه یک فرد ۲۷ ساله از ظرفیت‌های مغزش استفاده کرده باشد. در چنین شرایطی، طبیعی است که عملکرد ذهنی او پایین بماند. برعکس این حالت هم صادق است.
این به این معنا است که صرفاً زنده بودن و نفس کشیدن، به معنای فعال نگه داشتن مغز نیست.
توصیه‌هایی که شما را زودتر پیر می‌کند
یکی از بزرگ‌ترین موانعی که بر سر راه پیری سالم در جامعه ما وجود دارد، باورهای فرهنگی نادرست است.
زمانی با انتقاد از برخی توصیه‌های رایج عنوان می‌کند: یک گرفتاری بزرگ در جامعه ما که هر روز درگیر و شاهد آن هستیم، این است که فرزندان و اطرافیان مدام به سالمندان توصیه می‌کنند که استراحت کنند، خودشان را خسته نکنند و از استرس دوری کنند. من نمی‌دانم این حرف‌های بی‌پایه و اساس از کجا وارد فرهنگ ما شده است!
او تأکید می‌کند که این توصیه‌ها، که ظاهراً از روی دلسوزی بیان می‌شوند، در عمل سمی مهلک برای سلامت مغز هستند. این باور که فرد مسن باید بازنشسته شود و در گوشه خانه بنشیند، بزرگ‌ترین خیانت به او است.
به گفته این متخصص بسیاری از سالمندان به ما می‌گویند "مغز ما دیگر نمی‌کشد". اما باید پرسید چقدر از این احساس ناشی از ضعف واقعی مغز است و چقدر ریشه در افسردگی یا تلقین‌های اجتماعی دارد؟ وقتی فردی باور کند که دیگر توانایی ندارد، فعالیت‌های ذهنی و فیزیکی خود را متوقف می‌کند. این بی‌تحرکی به مرور زمان باعث تحلیل رفتن واقعی مغز و تسریع روند پیری می‌شود. افسردگی و انزوای اجتماعی، دشمنان اصلی مغز فعال هستند و این باورهای غلط فرهنگی، دقیقاً به همین دو عامل دامن می‌زنند.
بیشتر بخوانید؛
-
۶ توصیه کلیدی برای داشتن مغز سالم
-
سن سکته مغزی در ایران به زیر ۴۰ سالگی رسید
-
تنهایی چطور باعث سکته مغزی می‌شود؟
-
در سر شور آرایشگاه ها هم احتمال سکته مغزی وجود دارد
-
زیاد فکر کردن به مغز آسیب می‌زند؟
کلید جوانی در دست‌های خود شما است
خبر خوب این است که سرنوشت مغز ما از پیش تعیین نشده و «سن ذهنی» مفهومی کاملاً انعطاف‌پذیر است. ما می‌توانیم با انتخاب‌های هوشمندانه، حس جوانی را در خود تقویت کرده و روند پیری مغز را به تعویق بیندازیم. راهکارها ساده‌تر از آن چیزی است که به نظر می‌رسد:
۱. فعالیت بدنی منظم: ورزش خون‌رسانی به مغز را بهبود بخشیده و به حفظ سلول‌های عصبی کمک می‌کند.
۲. تغذیه سالم: رژیم غذایی سرشار از میوه، سبزیجات و چربی‌های سالم، خوراک اصلی یک مغز سالم است.
۳. مغزتان را به چالش بکشید: هرگز از یادگیری دست نکشید. خواندن کتاب، یادگیری یک زبان یا مهارت جدید، حل جدول و بازی‌های فکری، بهترین ورزش برای مغز است.
۴. روابط اجتماعی را حفظ کنید: معاشرت با دوستان و خانواده، مغز را در حوزه‌های هیجانی و شناختی فعال نگه می‌دارد و از انزوا و افسردگی جلوگیری می‌کند.
۵. کار و فعالیت را رها نکنید: بازنشستگی از شغل نباید به معنای بازنشستگی از زندگی باشد. فعالیت‌های داوطلبانه، کار پاره‌وقت یا دنبال کردن علایق شخصی، مغز را سرپا نگه می‌دارد.
دکتر زمانی تأکید می‌کند: «مغز انسان تا آخرین لحظه زندگی قابلیت رشد، یادگیری و تطبیق را دارد. حتی فردی که به آلزایمر مبتلا است، توانایی یادگیری‌اش را کاملاً از دست نمی‌دهد. مغز انسان تا آخرین لحظه زندگی قابلیت رشد، یادگیری و تطبیق را دارد. اگر کسی، تحت تأثیر افسردگی یا فرهنگ عمومی، باور کند که دیگر کارش تمام شده و باید کناره بگیرد، این باور به واقعیت تبدیل می‌شود. چراکه افسردگی باعث می‌شود فرد از مغز خود استفاده نکند، فعالیتش را متوقف کند و این بی‌تحرکی به مرور زمان باعث تحلیل عملکرد مغز و تسریع روند پیری ذهنی خواهد شد.»
افزایش سن به معنی خاموش شدن ذهن نیست
بر خلاف تصور رایج، افزایش سن به معنای خاموش شدن ذهن نیست. اگرچه سن تقویمی بالا می‌رود، اما با انتخاب سبک زندگی سالم و فعال می‌توان ذهن و مغز را در وضعیت جوان و پویا نگه داشت. گرچه نمی‌توان عقربه‌های ساعت را به عقب برگرداند، اما علم به ما نشان می‌دهد که می‌توانیم کیفیت سفر خود در گذر زمان را به طرز چشمگیری بهبود ببخشیم. احساس جوانی یک انتخاب است؛ انتخابی که با فعال نگه داشتن جسم و ذهن، به واقعیتی بیولوژیک در مغز ما تبدیل می‌شود و سال‌های سالم‌تر و شادتری را برایمان به ارمغان می‌آورد.
