عصرایران ؛ رضا غبیشاوی - آیا توافق ارمنستان و آذربایجان برای ساخت کریدور زنگزور با نام جدید ترامپ تقصیر ایران است؟ پاسخ : خیر.
این ماجرا گرچه می تواند علیه امنیت و منافع ایران باشد ( و البته در صورتی هم می تواند نباشد) اما در نتیجه عملکرد ایران یا وزارت خارجه ایران نیست بلکه داستان، فراتر از تهران است. بیش از آنکه مربوط به ایران باشد متوجه روسیه است. علاوه بر این، نقش آفرینی امریکا و ترامپ در محیط قفقاز و رابطه ارمنستان – آذربایجان قابل پیش بینی بود.
ماجرا به سادگی قابل تحلیل است. نقش آفرینی روسیه در قفقاز افول کرد و امریکا جایگزین آن شد.
قدرت و نقش آفرینی روسیه در منطقه به دلایل متعدد و در راس آن جنگ اوکراین، تحریم های شدید و گسترده غرب و آسیب به تصویر و پرستیز مسکو، کاهش یافته است.
جمعه 17 مرداد 1404 - امضای توافق صلح سران ارمنستان و جمهوری آذربایجان در حضور ترامپ در کاخ سفید. این توافق، شامل ایجاد جاده ترامپ در خاک ارمنستان برای اتصال خاک جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان است.
این افول روس ها، موازنه در منطقه را به هم زده و لاجرم زمینه را برای حضور و فعال شدن امریکا فراهم کرده است. افول روسیه باعث تضعیف حضور و نقش آفرینی این کشور در قفقاز شد باعث شد در ماجرای قره باغ، باکو بتواند این منطقه و مناطق اشغالی خود را از ارتش ارمنستان پس بگیرد. همانطور که خروج بخش زیادی از نظامیان روسیه از سوریه، موقعیت حکومت بشار اسد را به خطر انداخت و زمینه را برای سقوط حکومت بعثی دمشق تنها در 11 روز حملات مخالفان مسلح فراهم کرد. همانطور که افول روسیه باعث کاهش نقش این کشور در ارمنستان شد و در نهایت دولت ایروان، در چرخش آشکار و تاریخی، به دنبال پایان دادن به حضور نظامی روسیه در ارمنستان، به سمت عضویت در اتحادیه اروپا و نزدیک شدن به اروپاست.
ارمنستان و آذربایجان در بیش از سه دهه اخیر یعنی دقیقا بعد از تجزیه شوروی و استقلال، بر سر منطقه قره باغ و دیگر مناطق شرقی آذربایجان وارد نزاع و درگیری و جنگ شدند. در همه این سال ها این روسیه و پوتین و کرملین بود که به عنوان یک ابرقدرت در میان این دو کشور کوچک ، میانجیگری می کرد و به نوعی با حرف شنوی هر دو طرف و تاثیرگذاری بر باکو و ایروان، تحولات منطقه کنترل می شد. با این حال با درگیر شدن روسیه در جنگ اوکراین و اعلام بیشترین تحریم های جهان علیه این کشور، گام به گام از تاثیرگذاری آن در قفقاز کم و کمتر شد. تا جایی که روابط دوجانبه دو کشور ارمنستان و اذربایجان با روسیه هم به سردی و تنش گرایید.
همزمان باکو و ایروان، نیازمند یک بزرگتر در سطح ابرقدرت توانمند است. دو کشور به یکدیگر اعتماد ندارند و سابقه ای از جنگ ها و درگیری های شدید را در کارنامه خود دارند. در این فضای بی اعتماد، در گذشته تنها روسیه بود که می توانست سران اذربایجان و اوکراین را پای یک میز بنشاند و دو طرف را متعهد به مواردی در برابر یکدیگر کند و دو کشور هم به این ابرقدرت اعتماد کنند.
ارمنستان از میانجیگری روسیه در جنگ دوم و سوم قره باغ به شدت نارضی بود و در کنار دیگر اتفاقات، اعتماد ایروان را به مسکو از میان برد.
کدام کشور می تواند جایگزین روسیه در میانجیگری میان ارمنستان و آذربایجان شود؟ کشور فرانسه عملا طرف ارمنستان را می گیرد. کشورهای آلمان و بریتانیا یا اتحادیه اروپا هم از قدرت لازم برای کنترل روابط ارمنستان – آذربایجان نیستند.
طرح ساخت مسیر 43 کیلومتری زنگزور که نام آن به جاده ترامپ تغییر کرد. این میسر قرار است با عبور از مرز ارمنستان با ایران، خاک جمهوری آذربایجان را به منطقه جدا شده از این کشور یعنی نخجوان و سپس خاک ترکیه و اروپا متصل کند.
علاوه بر این، روسیه هم در واکنش محتاط آمیز و با تاخیر، از توافق ارمنستان و آذربایجان در کاخ سفید ، استقبال کرد. چون می داند فعلا زمان به سود مسکو نیست به ویژه اگر بخواهد بر سر این طرح اقتصادی، با شخص ترامپ علنی، سرشاخ شود.
بعد از امضای توافق صلح ارمنستان - آذربایجان در کاخ سفید و در حضور ترامپ و توافق سه طرفه با امریکا برای اجرای طرح کریدور زنگزور با نام جدید ترامپ و توسط شرکت های امریکایی، وزارت خارجه ایران، موضع منطقی و عقلانی و بر مدار منافع ایران اتخاذ کرد. موضع به دور از تندروی.
این در حالی است که بعد از انتشار این بیانیه، برخی با انتقاد خواستار واکنش تند و تهدیدآمیز شدند در حالی که شرایط ایران، منطقه و بازیگران مختلف به هیچ عنوان جای هیچ گونه حرکت غیرمنطقی نیست.
در بخشی از بیانیه وزارت خارجه ایران آمده است: " بدون تردید صلح و ثبات در منطقه قفقاز به نفع همه کشورهای منطقه است. جمهوری اسلامی ایران با استقبال از نهایی‌شدن متن توافق صلح توسط دو کشور، این تحول را گامی مهم در تحقق صلح پایدار در منطقه ارزیابی می‌کند. در عین حال نگرانی خود را از پیامدهای منفی هرگونه مداخله خارجی به هر شیوه و شکلی، به ویژه در مجاورت مرزهای مشترک، که مخل امنیت و ثبات پایدار منطقه باشد ابراز می‌دارد. جمهوری اسلامی ایران ضمن تاکید بر اتخاذ تمامی تدابیر سیاسی، حقوقی و اقتصادی برای تامین حقوق و منافع ملی خود، باور دارد که ایجاد مسیرهای ارتباطی و رفع انسداد شبکه‌های مواصلاتی زمانی در خدمت ثبات، امنیت و توسعه اقتصادی ملت‌های منطقه خواهد بود که در چارچوب منافع متقابل، رعایت حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای منطقه و بدون مداخلات خارجی باشد. جمهوری اسلامی ایران آماده تداوم همکاری‌های سازنده و مبتنی بر منافع متقابل با هر دو کشور جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان برای صیانت از صلح و ثبات و توسعه اقتصادی منطقه از طریق همکاری‌های دوجانبه و منطقه‌ای، همچون سازوکار ۳+۳، می‌باشد."
1- آنچه رخ داده، اتفاق جدیدی نیست. شرکت های امریکایی هم اکنون در میادین نفت و گاز جمهوری آذربایجان در دریای خزر، در طرح های نفت و گاز و انرژی عراق و کشورهای عربی جنوب خلیج فارس حضور دارند.
2- احترام به حاکمیت کشورها و عدم دخالت در امور داخلی کشورها، از اصول ثابت حسن همجواری و احترام متقابل در روابط میان کشورها و دولت هاست. ایران باید بداند جاده ترامپ با مجوز و رضایت دولت ارمنستان در خاک این کشور و تحت حاکمیت و اداره این کشور اجرا و فعالیت می کند. اگر در گذشته، ایران مخالف کریدور زنگزور / جاده ترامپ بود این مخالفت بر پایه مخالفت دولت ارمنستان قرار داشت. حال که ایروان موافق است دیگر این موضوع به حاکمیت داخلی این کشور مرتبط است. هر گونه اقدام عملی تهران می تواند به عنوان دخالت در امور داخلی ارمنستان تلقی شود و روابط خوب فعلی ایران و ارمنستان را تحت تاثیر قرار دهد.
وقتی ارمنستان موافق اجرای جاده ترامپ است ایران نباید کاتولیک تر از پاپ شود و خود را درگیر مسئله جدیدی کند.
همیشه نمی توان انتظار داشت و تضمین کرد در کشور همسایه، براساس منافع ایران، اتفاقات رخ دهند. گرچه یکی از وظایف بخش کارشناسی، پیش بینی است. همانطور که ایران با عقلانیت، با واقعیت پیروزی طالبان و تاسیسات حکومت "امارات اسلامی افغانستان" رفتار و از رفتارهای احساسی در برابر این اتفاق، خودداری کرد درباره جاده ترامپ هم باید بیش از پیش، عقلانیت و تدبیر را تقویت کرد.
3 - روابط ایران و ارمنستان به لحاظ تاریخی خوب است. نباید به بهانه جاده ترامپ این روابط را خراب کرد و از ارمنستان، دشمن جدیدی ساخت.
4- ارمنستان در حال تغییر و تحول است و از مدار روسیه در حال انتقال به مدار اروپا و غرب و امریکاست. در این تغییر و تحول، ایران نباید ارمنستان را از یک کشور دوست به دشمن تغییر دهد.
5- هدف اصلی برنامه های ارمنستان و آذربایجان، کنار گذاشتن روسیه و جایگزینی امریکا به عنوان تنظیم گر روابط دو جانبه است. ایران از ابتدا تنظیم گر روابط این دو نبوده است که هم اکنون جای خود را خالی ببیند. اگر ایران تصور کند هدف اصلی این برنامه است ممکن است دست به رفتارهای اشتباهی بزند که هم خود و هم منطقه را تحت تاثیر قرار دهد.
6- هدف و اولویت اصلی برنامه امریکا در قفقاز، روسیه است. روسیه قطعا گام هایی را برای مقابله با طرح جاده ترامپ و حضور شرکت های امریکایی در جنوب ارمنستان، بر خواهد داشت. بعید نیست برنامه هایی برای ناآرامی و براندازی در جمهوری آذربایجان و ارمنستان اجرا شود یا سرنوشت شبیه جنگ اوکراین و جنگ گرجستان در انتظار این دو کشور باشد.
با این حال باید مواظب بود روس ها از ابزار ایران علیه جاده ترامپ استفاده ابزاری نکنند.
7- برقراری صلح و امنیت و شکوفایی اقتصادی در منطقه قفقاز (آذربایجان و ارمنستان) به سود امنیت و اقتصاد ایران به ویژه استان های شمالی غربی ایران است. گرچه جاده ترامپ، جمهوری آذربایجان را از استفاده از خاک ایران برای عبور به سمت نخجوان، بی نیاز می کند و این موضوع به ضرر ایران است. با این حال همیشه کشورها به دنبال نزدیک ترین و بهترین راه ها و مسیرها هستند. در نتیجه این طبیعی است که جمهوری آذربایجان به جای خاک ایران، مسیر جدید و نزدیک تر و مناسب تری را دنبال کند تا خاک اصلی به نخجوان منطقه جداافتاده متصل گردد همان طور که ترکیه هم با جایگزینی ایران تلاش می کند از طریق خاک عراق، از مسیر کوتاه تری به خلیج فارس و دریای آزاد برسد. همانگونه که خاک ایران، مسیر بهتر و کوتاه تر برای رسیدن روسیه و کشورهای شرق و غرب دریای خزر به دریای آزاد جنوب (خلیج فارس و دریای عمان و اقیانوس هند) است. در این رقابت همه کشورها تلاش می کنند مزیت های رقابتی و شرایط خود را بهبود ببخشند.
8- ایران باید در جاده ترانزیت ترامپ، منافع خود را جستجو کند. شاید تهران بتواند در این طرح، منافع مشترک اقتصادی را با جمهوری آذربایجان و ارمنستان تعریف کند و این طرح نوعی اشتراک منافع اقتصادی را میان همه طرف ها ایجاد کند.
