زیرساخت‌های ارتباطی مانند فیبر نوری نه‌تنها ابزاری برای دسترسی به اینترنت پرسرعت محسوب می‌شوند، بلکه پایه‌ای برای توسعه اقتصادی و نوآوری‌های فناورانه هستند. در ایران، پروژه ملی فیبر نوری (FTTX) با هدف پوشش ۲۰ میلیون خانوار تا پایان سال ۱۴۰۷ راه‌اندازی شده، اما طبق آمار رسمی تا انتهای سال ۱۴۰۳ با پوشش ۸.۲ میلیونی تنها ۴۳ درصد پیشرفت داشته است. به عقیده «محمد مظفری» کارشناس حوزه شبکه و اینترنت، توسعه عمومی شبکه فیبر نوری در ایران با ترکیبی از موانع اقتصادی، فنی، حقوقی و سیاستی روبه رو است. موانعی که موجب شده علی‌رغم افزایش پوشش، تعداد مشترکین پایین بمانند. او به دیجیاتو می‌گوید چالش‌هایی مانند فیلترینگ، بروکراسی و مشکلات مالی شرکت‌ها از جمله عوامل اصلی کندی پیشرفت هستند.
پروژه توسعه فیبر نوری در دولت سیزدهم آغاز شد و «عیسی زارع‌پور»، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات از آن به عنوان نسخه شفابخش اینترنت ایران یاد می‌کرد. او وعده ایجاد 20 میلیون پوشش تا پایان سال 1404 داده بود، اما طبق آمار رسمی تا پایان سال گذشته تنها 8.2 میلیون خانوار تحت پوشش قرار گرفتند. به نظر می‌رسد مشکلات سر راه این پروژه و البته تغییر اجباری دولت یک سال زودتر از موعد مقرر موجب شده تا در سامانه رسمی پروژه فیبر نوری (iranfttx.ir) با وعده جدیدی روبه رو شویم: پوشش 20 میلیون خانوار تا سال 1407.
آمار نشان می‌دهد که هرچند پوشش فیبر نوری طی دو سال اخیر افزایش یافته، اما نسبت تبدیل این پوشش به مشترک فعال بسیار پایین است. این پدیده که در ادبیات فناوری به «شکاف نفوذ» معروف است، زمانی رخ می‌دهد که موانع اقتصادی، فنی یا سیاستی باعث می‌شوند کاربران بالقوه به مشتری بالفعل تبدیل نشوند.
بر اساس آمار رسمی، شاخص FTTH در سال ۱۴۰۲ در حدود ۳۱۶ هزار و در سال ۱۴۰۳ در حدود ۴۹۰ هزار گزارش شده است. مقایسه سالانه نشان‌دهنده شکاف عمیق بین پوشش و اتصال است، از پایان ۱۴۰۲ تا پایان ۱۴۰۳، پوشش حدود ۱۷ درصد افزایش یافت، اما مشترکین فعال تنها در حدود ۵۵ درصد رشد داشتند و همچنان در حدود ۵ درصد کل مشترکین ثابت باقی ماندند.
اظهارات مسئولان و تحلیل کارشناسان نیز گواهی بر سرعت آرام روند پیشرفت این پروژه در حوزه پوشش و دسترسی است که نتوانسته انتظارات را برآورده کند. مدیرعامل شرکت مخابرات ایران اخیراً اعلام کرده است که «پیشرفت پروژه فیبر نوری در تهران طی دو سال گذشته در همان سطح ۳۰ درصد باقی مانده است». این سخن نشان می‌دهد که حتی در کلان‌شهرها، تبدیل پوشش به استفاده واقعی، با چالش جدی مواجه است.
«روح‌الله عباس‌پور» عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، به تازگی اعلام کرد گرانی و قیمت بالای خدمات اینترنت فیبر نوری، دلیل اصلی عدم‌استقبال مردم است. اما کارشناسان و فعالان این حوزه نگاه متفاوتی دارند.
«محمد مظفری» در گفت‌وگو با دیجیاتو این ادعا را چندان معتبر نمی‌داند؛ زیرا به عقیده وی قیمت استفاده از سرویس فیبر نوری نسبت به اینترنت موبایل یا ADSL چندان تفاوت فاحشی ندارد. به گفته وی هرچند هزینه‌های مازادی مانند خرید مودم‌های فیبر نوری و کابل‌کشی داخلی برای اتصال به شبکه فیبر نوری وجود دارد؛ اما به نسبت سایر هزینه‌های موجود چندان چشمگیر نیست و با اعمال تخفیف‌هایی از سوی اپراتورها تا حد زیادی قابل‌جبران است.
مظفری کندی پیشرفت پروژه توسعه فیبر نوری را ناشی از مجموعه‌ای از عوامل چند‌وجهی عنوان می‌کند. او یکی از موانع مهم توسعه را فرایندهای طولانی بروکراسی در حوزه واردات تجهیزات و اخذ مجوزهای شهری حفاری می‌داند. همانطور که در کلان‌شهرها، توسعه پوشش شبکه فیبر نوری نیازمند حفاری در کوچه و خیابان برای کابل‌کشی است که بدون همکاری شهرداری‌ها عملاً امکان‌پذیر نیست.
به عقیده وی مدل اقتصادی فیبر نوری و تله‌کام در ایران هنوز به طور کامل شکل نگرفته است. اپراتورها زمانی حاضر به سرمایه‌گذاری گسترده هستند که مدل درآمدی و نرخ بازگشت سرمایه برایشان روشن باشد و حتی با وجود کمک‌های دولتی، فاصله زیادی میان سرمایه‌گذاری موردنیاز و منابع موجود وجود دارد.
مظفری همچنین به اعتراض اپراتورها و FCPها نسبت به قیمت‌گذاری دستوری و ثابت‌ماندن تعرفه‌های خدمات بستر فیبر نوری اشاره می‌کند و نتیجه این سیاست‌ها را کاهش انگیزه و توجیه‌پذیری اقتصادی برای افزایش سرعت توسعه سریع از سوی ارائه‌دهندگان خدمات فیبر نوری عنوان می‌کند.
مظفری اما معتقد است بخش زیادی از کاربران تفاوت معناداری میان اینترنت فیبر نوری و اینترنت موبایل یا ADSL احساس نمی‌کنند؛ زیرا وقتی به سبب فیلترینگ گسترده به ناچار مجبور به استفاده VPN هستند، دیگر چندان تفاوتی ندارد که از کدام سرویس اینترنت استفاده می‌کنند. در واقع محدودیت‌های اینترنت موجب می‌شود افراد عملا تجربه کاربری مشابهی را در همه بسترها تجربه کنند. دیگر فرقی نمی‌کند اینترنت ADSL دارید یا فیبر نوری با سرعت چند صد مگابیتی. مظفری این عامل را یکی از مهم‌ترین دلایل عدم استقبال مردم از فناوری فیبر نوری می‌داند.
به عقیده مظفری دو مسیر اصلی برای تسریع توسعه فیبر نوری از منظر سیاست‌گذاری وجود دارد. بازنگری در سیاست فیلترینگ و افزایش کیفیت تجربه کاربری می‌تواند به طور مستقیم تقاضای مصرف پهنای باند را افزایش دهد و کاربران را به انتخاب فناوری‌های جدید پرسرعت ترغیب کند. زیرا وقتی کاربران نمی‌توانند به محتوای موردعلاقه خود بدون محدودیت دسترسی داشته باشند، منطقاً افزایش تقاضای چندانی هم برای فناوری‌های جدید پرسرعت به وجود نخواهد آمد. انحصار فعلی شرکت ارتباطات زیرساخت بنا به دلایلی نامعلوم، هزینه‌های تأمین اینترنت را بالا نگه داشته و دست اپراتورها را در رقابت قیمتی بسته است. اما آزادسازی واردات پهنای باند بین‌الملل برای اپراتورها و ایجاد امکان خرید مستقیم پهنای باند، هزینه‌ها کاهش و جذابیت سرمایه‌گذاری در فیبر نوری برای FCPها افزایش خواهد یافت.
مظفری تأکید می‌کند که در حال حاضر توسعه فیبر نوری برای ایران نه یک انتخاب، بلکه یک الزام برای توسعه و پیشرفت آینده ارتباطات ایران، هم‌پا با سایر کشورهای درحال‌توسعه است. اما باتوجه‌به روند فعلی، رسیدن به هدف ۲۰ میلیون خانوار تحت پوشش تا سال ۱۴۰۷ نیازمند میانگین رشد سالانه بیش از ۲.۹ میلیون خانوار است؛ رقمی که در شرایط فعلی، بدون اصلاح سیاست‌ها و رفع موانع یادشده، دور از دسترس به نظر می‌رسد.
فیبر نوری زیرساختی است که مزایای آن فراتر از سرعت اینترنت برای کاربران خانگی است؛ این فناوری می‌تواند زیربنای اقتصاد دیجیتال، خدمات ابری و شهرهای هوشمند باشد. اما تا زمانی که مدل اقتصادی آن شفاف نشود، تجربه کاربر بهبود نیابد و سیاست‌های محدودکننده اصلاح نگردد، فیبر نوری در ایران همچنان با شتابی کمتر از نیاز کشور توسعه خواهد یافت.
