عصر ایران؛ فردین علیخواه؛ (عضو گروه جامعه‌شناسی دانشگاه گیلان) - این روزها والدینی می‌بینم که به دلیل در خانه ماندن فرزندانِ نوجوان خود، اوقاتشان تلخ، و بسیار شاکی‌اند. آنان احساس می‌کنند که فرزندانی افسرده دارند که تنهایی، گوشه‌گیری و جامعه‌گریزی را ترجیح می‌دهند. به اعتقاد آنان فرزندانشان، با این چشم‌های گود افتاده اصلاً در این دنیا نیستند.
جالب آنکه وقتی با فرزندان آنان گفتگو می‌کنم متوجه می‌شوم که به دلیل دیدن نگرانی (به تعبیر خودشان) بی‌اساس والدین، خنده‌ای عصبی بر چهره دارند و اتفاقاً آنان نیز اعتقاد دارند که والدینشان در این دنیا نیستند! آیا در خانه ماندن نوجوانان لزوماً مایه نگرانی است؟ آیا می‌توان گفت که بیرون نرفتن آنان نشانه جامعه‌گریزی است و واقعاً باید دراین‌خصوص بیمناک بود؟
ری اولدنبرگ در سال 1989 در کتاب« مکانِ بسیار خوب» مفهوم «مکان سوم» را بکار برد. مراد او از این مفهوم، مکان‌های اجتماعی غیررسمی بودند که بیشتر برای معاشرت، تعاملات و ارتباطات غیررسمی و دوستانه مناسب‌اند. کافه‌ها، پارک‌ها، پاساژها و فضاهای عمومی شهری جزو چنین مکان‌هایی محسوب می‌شوند.
مکان سوم در کنار مکان اول، یعنی خانه، و مکان دوم، یعنی محل کار و مدرسه قرار دارد. مکان‌های سوم از نظر میزان رسمیّت و اِعمال قواعد و مقررات، جایی بین دو مکان یادشده قرار می‌گیرد: نه بسیار رسمی‌اند و نه ویژگی‌های فضاهای خصوصیِ راحت را دارند.
با گسترش فناوری‌های ارتباطی و به طور خاص شبکه‌های اجتماعی، پژوهشگرانی از جمله کنستانس استاینکوهلر، استاد دانشگاه کالیفرنیای امریکا، از مفهومی مانند «فضای سوم دیجیتال» استفاده کردند. منظور آنکه، فضاها و مکان‌های سوم واقعی سر جای خودشان، ولی پس از سال 2000، یعنی با ظهور و گسترش اینترنت شاهد مکان‌های سوم دیجیتال هستیم.
به طور خاص، نوجوانان امروزی بخش قابل‌توجهی از حضور در فضاهای سوم واقعی را به فضای سوم دیجیتال منتقل کرده‌اند.
آنان همچنان معاشرت می‌کنند، می‌خندند و می‌گریند، بازی و شوخی می‌کنند. نوجوانان امروزی همچنان مدل موی جدید، کتانی یا عینک جدید، و جوش روی صورتشان را به دوستان نشان می‌دهند. آنان برای دوست خود گیتار می‌نوازند یا آواز می‌خوانند؛ ولی نه با حضور در پارک یا کافه بلکه با حضور در شبکه‌های اجتماعی و از طریق پلتفرم‌های گفتگو.
به‌عبارت‌دیگر، با ورود مفاهیمی مانند «اجتماعی شدن دیجیتال»، سر برآوردن «فضای سوم دیجیتال» طبیعی به نظر می‌رسد. به این معنا که این روزها بر خلاف قبل، نوجوانان بخش قابل‌توجهی از فرایند «اجتماعی شدن» خود را در جهان آنلاین طی می‌کنند. آنان چگونه رفتارکردن در جامعه و مهارت‌های اجتماعی را در فضای دیجیتال می‌آموزند و به گمان من نقش مدرسه و خانواده در این زمینه روزبه‌روز کاهش می‌یابد.
شواهد نشان می‌دهد که نوجوانان امروزی وقتی در خانه‌اند از جامعه دور نیستند. وقتی درِ اتاقشان را بسته‌اند و با هدفون گوش‌هایشان را پوشانده‌اند شاید با والدین در ارتباط نباشند؛ ولی با دنیای اطرافشان در ارتباط‌اند. در نتیجه باید بین در خانه ماندن آنان ازیک‌طرف، و ارتباط نداشتن با دنیای اطراف تفاوت قائل شد. بر خلاف عصر والدین، در جهان جدید در خانه ماندن آنان لزوماً موجب ازدست‌رفتن ارتباط نمی شود. چسبیدن به اتاق به معنای نطلبیدن جامعه نیست. بسا آنکه آنان به‌خوبی در حال طی فرایند اجتماعی شدن باشند.
نکته درخور توجه آنکه در نسل والدین، یکی از نشانه‌های استقلال نوجوانان ترک خانه و حضور بیشتر در خارج از خانه بود. حضور در پارک‌ها، خیابان‌ها و پاساژها به همراه دوستان بیانگر ورود به بزرگسالی و کسب استقلال بود. این قاعده هم اکنون در حال تغییر است. امروزه یکی از نشانه‌های استقلال، ارتباط‌گیری در فضای سوم دیجیتال، البته بدون بازخواست والدین است. امروزه سرک کشیدن به صفحه تلفن همراه یا لپ‌تاپ آنان بدون کسب اجازه، به معنای نقض استقلال است.
فرزند شما در اتاق تنها نیست و از این بابت نگران نباشید. قرار هم نیست دیوانه و مالیخولیایی شود. زمانی دلواپس باشید که او هیچ کاری، حتی گرفتن گوشی در دست و نزدن هدفون به گوش، انجام ندهد. روی تخت دراز بکشد و بی‌هدف و پریشان‌حال به سقف خیره شود و فکر و خیال کند.
سخن پایانی آنکه، من فکر می‌کنم که بهترین وضعیت آن است که هیچ‌کدام از مکان‌ها، فدای دیگری نشود و به تحلیل نرود. قرص‌های فشرده جای غذا را نگیرد، دوچرخه جای پیاده‌روی را نگیرد، تلفن یا پلتفرم جای معاشرت واقعی و رودررو را نگیرد، و در یک‌کلام، رُبات جای انسان را نگیرد.
نوجوانان عزیز. والدینتان گاهی نیاز دارند تا با شما بنشینند و حرف بزنند، شما را لمس کنند و در آغوش بگیرند، حالتان را بپرسند و با شما و در کنار شما باشند. آنان دوست ندارند تولدتان را از طریق اینستاگرام به شما تبریک بگویند. کیک تولد در یخچال است. در را باز کنید.
