چالش‌های اصلی شامل نقدشوندگی پایین، ضعف سواد مالی، محدودیت‌های نظارتی و زیرساختی است. این یادداشت با الهام از تجارب موفق کشورهای توسعه‌یافته راهکارهای عملیاتی را برای توسعه تدریجی و پایدار بازار مشتقه ایران ارائه می‌دهد.
در اقتصاد جهانی پرنوسان کنونی، ابزارهای مشتقه به عنوان ضربه‌گیرهای مالی عمل کرده و به بازیگران بازار اجازه می‌دهند ریسک‌های خود را مدیریت قیمت‌ها را کشف و راهبردهای سرمایه‌گذاری پیچیده را اجرا کنند. حجم عظیم معاملات مشتقه در جهان که بیش از ۶۰۰تریلیون دلار است گواه اهمیت این ابزارها است. با این حال در ایران علی‌رغم پتانسیل بالا برای استفاده از این ابزارها در مدیریت ریسک‌های اقتصادی، بازار مشتقه هنوز در مراحل اولیه توسعه خود قرار دارد. در این این یادداشت قصد دارم به تحلیل موانع و ارائه راهکار برای توسعه این بازار حیاتی بپردازم.
ابتدا به چهارچوب نظری و کارکرد این ابزار نگاهی بیندازیم. ابزارهای مشتقه قراردادهایی هستند که ارزش خود را از یک دارایی پایه می‌گیرند. انواع اصلی این ابزارها شامل قراردادهای آتی، اختیار معامله، سوآپ و قراردادهای سلف هستند. این ابزارها سه عملکرد کلیدی دارند:
۱. پوشش ریسک: انتقال ریسک از یک طرف قرارداد به طرف دیگر.
۲. سفته‌بازی: کسب سود از پیش‌بینی تحرکات آتی قیمت.
۳. آربیتراژ: کسب سود بدون ریسک از طریق استفاده از اختلاف قیمت در بازارهای مختلف.
درک این کارکردها برای تحلیل نقش بالقوه آنها در اقتصاد ایران ضروری است.
اگر بخواهیم به وضعیت موجود در ایران نگاهی بیندازیم، بازار مشتقه ایران به طور رسمی با قراردادهای آتی سکه طلا در بورس کالای ایران متولد شد و متعاقبا به بورس اوراق بهادار تهران با راه‌اندازی اختیار معامله سهام گسترش یافت. با این حال این توسعه بیشتر کمی بوده تا کیفی زیرا چالش‌های ساختاری زیادی سد راه توسعه این بازار بود که به چند مورد آن اشاره می‌کنم:
فقدان نقدشوندگی: این مشکل حلقه مفقوده و اصلی‌ترین مانع توسعه بازار است. تعداد کم فعالان و حجم پایین معاملات کارکرد اصلی بازار را مختل کرده است.
کمبود سواد مالی: درک نادرست از این ابزارها در میان سرمایه‌گذاران خرد آنها را به سمت ابزارهای ساده‌تر سوق داده و فرهنگ نوسان‌گیری بر مدیریت ریسک غلبه کرده است.
محدودیت‌های نظارتی و شرعی: فرآیندهای کند تصویب ابزارهای جدید و بحث‌های فقهی مانع از نوآوری و انعطاف‌پذیری بازار شده است.
ضعف زیرساخت فناوری: سامانه‌های معاملاتی کنونی برای پشتیبانی از استراتژی‌های معاملاتی پیچیده و پرسرعت نیاز به ارتقا دارند. مزایای توسعه این بازار برای ایران غیرقابل انکار است. مدیریت ریسک سیستماتیک برای شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران در اقتصاد بی‌ثبات ایران، افزایش عمق بازار سرمایه، جذب سرمایه‌گذاران نهادی و ایجاد فرصت‌های درآمدی برای نهادهای مالی با این حال معایب و ریسک‌ها نیز قابل‌توجه هستند در صورت عدم نظارت موثر این بازار می‌تواند به محلی برای سفته‌بازی افراطی و تشدید نوسانات تبدیل شود. همچنین پیچیدگی ذاتی این ابزارها می‌تواند منجر به زیان‌های سنگین برای سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای شود. کشورهای توسعه‌یافته نظیر ایالات متحده و اروپا بر وجود نهادهای نظارتی قوی و سیستم‌های کاهش ریسک به عنوان پیش‌شرط توسعه تاکید دارند. تجربه هند در توسعه بازار مشتقه یکی از درخشان‌ترین موارد است. بورس ملی هند با یک استراتژی تدریجی آغاز کرد که ابتدا مشتقات شاخص، سپس سهام منفرد بود و سپس آن را بسط و توسعه داد. موفقیت هند مرهون سرمایه‌گذاری سنگین بر فناوری اطلاعات و آموزش فراگیر بود این مدل برای ایران بسیار قابل اقتباس است.
ایجاد یک بازار مشتقه کارآمد می‌توانست در شرایط رکود و نوسانات شدید اخیر بورس تهران نقش یک تثبیت‌کننده را ایفا کند. سهامداران به جای فروش فیزیکی و تشدید روند نزولی می‌توانستند از اختیار فروش یا موقعیت‌های فروش استقراضی در بازار آتی برای پوشش ریسک استفاده کنند. این امر نه تنها فشار فروش را کاهش می‌داد بلکه با ارائه ابزار مدیریت ریسک، اعتماد از دست رفته سرمایه‌گذاران نهادی و خرد را بازمی‌گرداند و نقدینگی سرگردان را به سمت بازار سرمایه هدایت می‌کرد.
توسعه بازار ابزارهای مشتقه در ایران یک ضرورت استراتژیک است، اما دستیابی به آن نیازمند یک برنامه منسجم و گام‌به‌گام است.
برای توسعه این بازار باید چند کار انجام داد:
۱. آموزش و فرهنگ‌سازی (اولویت اول): طراحی کمپین‌های آموزشی گسترده توسط سازمان بورس با همکاری رسانه‌ها و دانشگاه‌ها برای توضیح کاربردهای پوشش ریسک این ابزارها.
۲. توسعه زیرساختی و کیفی بازار
۳. تقویت نقدشوندگی: ایجاد انگیزه برای نهادهای بزرگ مالی برای حضور در این بازار و تعیین بازارساز برای ابزارهای موجود.
۴. اصلاح و ساده‌سازی چارچوب نظارتی: بازنگری در مقررات برای ایجاد تعادل بین نوآوری و نظارت.
۵. ارتقای زیرساخت فناوری: سرمایه‌گذاری بر روی مدرنیزه کردن سامانه‌های معاملاتی جهت پیاده‌سازی استراتژی‌های پیچیده با استفاده از ابزار مشتقه.
توسعه بازار مشتقه مالی در ایران نه یک انتخاب بلکه یک اجبار است. این گذار تنها با عزمی راسخ از سمت سازمان بورس و متولیان این امر، سرمایه‌گذاری بر روی منابع انسانی و اتخاذ یک استراتژی روشن و تدریجی میسر خواهد شد.
* تحلیلگر ارشد بازار سهام
