کاهش اثرگذاری ایران در تجارت جهانی در نتیجه از دست رفتن بازارهای صادراتی، عدم بهره‌مندی از مزایای تجارت خارجی و همچنین فقدان برنامه‌ریزی برای تولید صادرات‌محور حاصل شده است. بااین‌وجود چنانچه موانع پیش روی برقراری تعامل سازنده میان ایران و سایر کشورهای جهان مرتفع شود، ایران از ظرفیت‌های بسیاری برای غلبه بر این مشکلات و حضور ماندگار در بازار رقابت جهانی برخوردار است.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های تجارت خارجی ایران در دو دهه اخیر، کاهش شدید تنوع در شرکای تجاری بوده است. براساس آمار مطرح شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۳ حدود ۸۰ درصد صادرات ایران به ۲۱ کشور جهان انجام می‌شد. این رقم در سال ۱۴۰۲ تنها به ۷ کشور کاهش یافته است. درحالی‌که در همین بازه زمانی، الگوی جهانی به سمت افزایش تعداد شرکای تجاری پیش رفته است. چنین تمرکز شدیدی باعث افزایش آسیب‌پذیری اقتصاد ایران در برابر تحریم‌ها و نوسانات بازارهای هدف شده است. درهمین‌حال اگرچه تعداد اقلام صادراتی با ارزش بیش از ۱۰ هزار دلار نسبت به دو دهه قبل افزایش یافته، اما این رشد در قیاس با روند جهانی ناچیز است.
تحریم و محدودیت در تعاملات جهانی عملا به تحمیل فشارهای جدی به صادرات ایران در سال‌های گذشته منجر شده است. این محدودیت‌ها به طول عمر کوتاه سیاست‌های ارزی، تجاری و تولیدی کشور منتهی شده است. درواقع سیاست‌های تجاری واکنشی و مقطعی هستند. در چنین فضایی تجارت ایران با چالش‌های جدی مواجه است که ازجمله آن باید به عدم بهره‌مندی از مزیت‌های تجارت خارجی، کاهش اثرگذاری ایران در تجارت جهانی، فقدان برنامه‌ریزی برای صادرات، تمرکز بیش از حد بر چند بازار محدود و کاهش تنوع کالاهای صادراتی اشاره کرد.
با توجه به اهمیت تجارت در اقتصاد کشور از سیاستگذاران کشور انتظار می‌رود برنامه مشخصی برای گسترش تجارت خارجی و به‌خصوص تقویت صادرات داشته باشند. تلاش برای عضویت در پیمان‌های جهانی و منطقه‌ای، تقویت موافت‌نامه‌های منطقه‌ای، جلوگیری از وضع مقررات خلق الساعه، حذف مقررات دست‌وپاگیر، ثبات اقتصاد کلان و ثبات در سیاست ارزی و همچنین هم‌راستایی سیاست تجاری و صنعتی کشور و حمایت از صنایع با رویکرد صادرات‌محور از مهم‌ترین راهکارها برای غلبه بر کمبودهای تجاری هستند.
محمدرضا مودودی، رئیس اسبق سازمان توسعه تجارت ایران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در ارزیابی روندهای تجاری کشور طی چند دهه اخیر گفت: تجارت کشور در دهه ۸۰ در قیاس با دهه ۹۰ و از سال ۱۴۰۰ تاکنون، نقاط قوت به‌مراتب بیشتری داشت.
وی افزود: از دهه ۷۰ سرمایه‌گذاری برای ساخت مگاپروژه‌هایی با اهداف توسعه‌ای و همچنین حضور موثر در بازار صادراتی آغاز شد. برهمین اساس نیز شاهد احداث واحدهای بزرگ فولادی و پتروشیمی در سطح کشور بودیم. روند ساخت واحدهای بزرگ که محصولاتی رقابت‌پذیر برای عرضه به بازار رقابت جهانی، تولید می‌کردند در دهه ۸۰ نیز ادامه یافت. اما با گذر زمان و اعمال محدودیت در روندهای تجاری و جذب سرمایه خارجی به کشور، این مسیر متوقف شد. به این ترتیب در سال‌های گذشته عملا هیچ مگاپروژه‌ای که توان تولید محصولات رقابت‌پذیر در بازار رقابت جهانی داشته باشد، در کشور اجرایی نشده است. در چنین شرایطی نمی‌توان به حضور موفق محصولات ساخت ایران در بازار جهانی امید داشت. مودودی روند تجاری کشور را در دهه ۸۰ مثبت توصیف کرد و افزود: با وجودی که در حال حاضر میزان حجم و ارزش تجارت خارجی کشور، به‌مراتب بالاتر از آن دوره است، اما در سال‌های دهه ۸۰ رشد سالانه صادراتی بالاتر بود. درهمین‌حال محصولات متنوع‌تری روانه بازارهای مختلف می‌شدند. در آن دوره حدود ۸۰ درصد از صادرات ایران به مقصد بیش از ۲۰ کشور مختلف دنیا انجام می‌گرفت. اما اکنون بیش از ۸۵ درصد صادرات ما به مقصد کمتر از ۱۰ کشور دنیا انجام می‌شود. کاهش مقاصد صادراتی را باید از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی بازارهای تجاری عنوان کرد.
وی افزود: در حال حاضر از کشورهایی همچون چین، امارات، عراق، ترکیه و افغانستان باید به‌عنوان مقاصد صادراتی پایدار کشور نام برد. همین محدودیت نیز می‌تواند مشکل‌ساز باشد و به‌عنوان استراتژی کارآمدی در حوزه تجارت خارجی پیشنهاد نمی‌شود. گفتنی است در این سال‌ها تلاشی برای ارتقا سهم صادرات ایران به کشورهای منطقه اوراسیا انجام گرفته، بااین‌وجود هنوز سهم تجارت ما با این کشورها، بسیار محدود است.
رئیس اسبق سازمان توسعه تجارت ایران گفت: با وجود روند رو به رشد تجارت کشور در سالیان گذشته، ما در دهه‌های اخیر در مساله توسعه بازارهای صادراتی موفق عمل نکرده‌ایم. به این معنی که نتوانسته‌ایم ظرفیت‌های صادراتی خودمان را متناسب با نیاز بازار کشورهای هدف، شناسایی کنیم. وی گفت: بازار واردات دنیا در حال تغییر است. کالاهای مدرن، تجهیزات الکترونیکی، خودروهای مدرن، ماشین‌آلات پیشرفته و... سهم بالایی از بازار دنیا را در اختیار دارند. اما سهم ایران برای تولید و تجارت این محصولات ناچیز و حتی صفر است.
مودودی با اشاره به ظرفیت بزرگ همسایگان ایران گفت: ایران با کشورهای متعدد و پرجمعیتی هم‌مرز است. این همسایگی می‌تواند به‌عنوان ظرفیتی برای ارتقای تبادلات تجاری و عامل موثری بر اقتصاد کشور ما شناخته شود. بااین وجود بخش بزرگی از محصولات صادراتی به کشورهای همسایه و همچنین سایر کشورهای دنیا، محصولات پیشرفته و با ارزش‌افزوده بالا هستند. درحالی‌که ایران در این سال‌ها در تولید محصولات با تکنولوژی پیشرفته عقب مانده است. اعمال تحریم‌های سخت‌گیرانه و طولانی‌مدت علیه ایران و نبود تعاملی سازنده با دنیا مانع ورود دانش، تکنولوژی روز دنیا و همچنین جذب سرمایه برای ساخت محصولات پیشرفته شده است. در چنین شرایطی سبد محصولات صادراتی کشور محدود و غیررقابت‌پذیر شده است.
رئیس اسبق سازمان توسعه تجارت ایران افزود: حدود نیمی از صادرات ایران به مقصد کشورهای همسایه انجام می‌شود. ارزش صادرات ایران به این کشورها سالانه حدود ۲۵میلیارد دلار گزارش می‌شود. درحالی‌که مجموع واردات کشورهای همسایه ایران سالانه بیش از ۱۱۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است. یعنی ما تنها سهم ۲.۵درصدی از این بازار بزرگ همسایگی در اختیار داریم. نبود محصولات متنوع و پیشرفته در سبد تولید کشور را باید از مهم‌ترین دلایل بروز چنین چالشی عنوان کرد. درواقع ما نمی‌توانیم با کشورهای همسایه خودمان پیوندهای عمیق اقتصادی برقرار کنیم.
مودودی گفت: نگاه جزئی‌تر به کارنامه صادراتی ایران حکایت از آن دارد که کشور ما در سالیان گذشته در صادرات برخی محصولات درخشان عمل کرده است؛ هرچند این کارنامه موفق لزوما برای مدت زمان طولانی دوام نیاورده است. به‌عنوان نمونه ایران برای دوره‌ای بزرگ‌ترین صادرکننده فرش یا پسته دنیا بود. اما با گذر زمان ما همگام با تغییرات دنیا پیش نرفتیم، همین موضوع نیز به از دست رفتن بازارهای صادراتی ما در حوزه‌های مختلف منجر شد. در دهه ۷۰ صادرات فرش ایران به بازار جهانی از مرز ۲میلیارد دلار نیز فراتر رفت. با این‌وجود درخشش حضور فرش ایرانی در بازار جهانی با چنین سطوحی، ماندگار نبود. اکنون سال‌هاست که سهم فروش فرض ما به بازار رقابت بین‌المللی به کمتر از ۵۰میلیون دلار کاهش یافت.
این سقوط از دلایل مختلفی نشات می‌گیرد. در درجه نخست آنکه ذائقه و سلیقه نسل جوان تغییر کرده است. در این میان صنعتگران ما نتوانسته‌اند خود را متناسب با نیازهای روز دنیا، به‌‌روز نگه دارند. درنتیجه از میزان علاقه‌مندان به فرش سنتی ایران در بازار جهانی کاسته شده است. هم‌زمان برای برندسازی فرش ایران در بازار جهانی نیز تلاش کافی نشده است. هم‌زمان سایر کشورها همچون هند، افغانستان و... نیز با تکیه بر نیروی کار ارزان و همچنین فنون جدید و کپی‌برداری از فرش ما، گام‌های موفقی در بازار جهانی برداشته‌اند. این درحالی‌است که ما باید در این سال‌ها روی برندسازی از فرش ایرانی و بافندگان مطرح فرش ایران، کار می‌کردیم. اما در عمل سرمایه کافی برای برندسازی از فرش ایرانی تخصیص داده نشده است. در همین‌حال صادرات ایران با چالش‌های جدی و کلی دیگری همچون تحریم و محدودیت در تعاملات بانکی و... مواجه است. این موانع در کنار سیاستگذاری‌های غلط داخلی عملا به سد راه تجارت صنایع مختلف منجر می‌شود.
وی گفت: ایران برای سال‌ها در رده بزرگ‌ترین صادرکنندگان پسته به بازار جهانی قرار داشت. پسته ایرانی به سبب مزه خاص، از مشتریان خوبی در بازار رقابت جهانی برخوردار بود. اما کم توجهی به شرایط بهداشتی تولید و نگهداری و تجارت پسته و ایجاد سم آفلاتوکسین، به اعتبار پسته ایرانی در بازار رقابت جهانی خدشه جدی وارد کرد. درواقع باید بپذیریم ما متناسب با استانداردهای روز دنیا عمل نمی‌کنیم و همین موضوع نیز به شدت چالش برانگیز است. مودودی با اشاره به تجارت موفق زعفران در بازار جهانی گفت: ایران بخش اعظم زعفران دنیا را تولید و صادر می‌کند. به این ترتیب انتظار می‌رود ایران تعیین کننده قیمت در این بازار باشد. اما کم توجهی به بسته‌بندی متناسب با انتظارات جهانی باعث شده ایران تنها در نقش صادرکننده فله زعفران باشد. درنتیجه سهم محدودی از ارزش حاصل از صادرات این محصول می‌برد.
این فعال با سابقه حوزه تجارت در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه به فرض رفع تحریم، کدام محصول پتانسیل حضور موفق در بازار جهانی را خواهد داشت، گفت: رفع مشکلات یعنی برقراری تعامل سازنده با دنیا. بدون تردید با رفع موانع پیش روی تعامل ایران و سایر کشورهای دنیا، جذب سرمایه خارجی به کشور و تولید محصولات جدید با اتکا به فناوری‌های نوین ممکن می‌شود. در همین‌حال رفع مشکلات به این معناست که ایران جزوی از زنجیره تامین تولید دنیا خواهد بود. وی افزود: چنانچه مشکلات در تعاملات جهانی مرتفع شود در گام نخست باید برای تعریف مگاپروژه‌ها در داخل کشور، اقدام کرد. با تعریف پروژه‌های بزرگ در کشور عملا امکان ارتقا صادرات ایران در بازار جهانی مهیا خواهد شد. محصولات تولید شده در این مگاپروژه‌ها، جایگاه خود را در بازار جهانی پیدا خواهند کرد. مودودی گفت: ایران از ظرفیت ویژه‌ای برای تولید محصولات مختلف در مقیاس رقابت‌پذیر در سطح جهانی برخوردار است اما تحقق این هدف نیازمند جذب سرمایه و جلب مشارکت از سوی طرف‌های خارجی است. به عنوان نمونه ایران در سال‌های گذشته برای تولید تجهیزات پزشکی، گام‌های خوبی برداشته اما فعالیت در چنین صنایعی با هدف تولید محصول رقابت‌پذیر نیازمند جلب سرمایه و مشارکت جهانی است.
وی افزود: صنایع واجد جذابیت در ایران بسیار متنوع هستند. به‌عنوان نمونه می‌توان در حوزه کشت گیاهان گلخانه‌ای و همچنین پرورش انواع گل، سیفی‌جات و... سرمایه‌گذاری کرد. به فرض رفع تحریم و برقراری تعامل سازنده با دنیا، هرکدام از صنایع موردبحث به سرعت جایگاه ویژه‌ای در بازار جهانی خواهند یافت. یا حتی می‌توان تولید خاویار را به حوزه‌ای پر سود در تجارت خارجی بدل کرد. هرکدام از ظرفیت‌های یاد شده چنانچه سرمایه و تعامل جهانی همراه باشد، ما را به سرعت به قطب تجارت جهانی در تولید آن محصول تبدیل خواهد کرد. مثال برای بیان ظرفیت‌های ایران برای حضور سریع و ماندگار در بازار رقابت جهانی بسیار است. هرچند تحقق این هدف تنها با اتکا به تغییر نگرش‌ها ممکن می‌شود. این دست اقدامات از یک‌سو سبد صادراتی کشور را متنوع می‌کند. ازسوی دیگر نیز بازارهای هدف صادراتی را متنوع خواهد کرد. اما در موقعیت کنونی با توجه به چالش‌های جدی پیش روی تولید و تعامل با دنیا، عملا آینده بازارهای کنونی صادراتی نیز در خطر و ابهام قرار دارد.
