حیدر تورانی، استاد تمام مدیریت آموزشی، در تحلیل وضعیت اجرای اصل سی‌ام قانون اساسی که آموزش رایگان تا پایان متوسطه را الزام می‌کند، می‌گوید: «مسئولیت مستقیم اجرای این اصل بر عهده وزارت آموزش و پرورش است. پرسش از تحقق آموزش رایگان باید از وزیر و معاونانش پرسیده شود.» او تأکید می‌کند که تحلیل‌های نظری کافی نیست و مطالبه‌گری از مسئولان اجرایی ضروری است.
آمارها نشان می‌دهد نرخ ثبت‌نام دانش‌آموزان در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، خوزستان، لرستان و گلستان پایین‌تر از میانگین کشوری است. تورانی این وضعیت را نتیجه مجموعه‌ای از عوامل می‌داند: «فقر اقتصادی تنها یک بخش ماجراست. عوامل فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی نیز نقش دارند. در مناطق محروم، نبود امکانات حمل‌ونقل، فاصله زیاد تا مدرسه و نیاز خانواده‌ها به درآمد کودکان، موانع بزرگی ایجاد کرده‌اند.» او همچنین به هزینه‌های جانبی تحصیل مانند لوازم‌التحریر و پوشاک اشاره می‌کند که حتی در مدارس دولتی رایگان، برای خانواده‌های فقیر سنگین است.
تورانی با اشاره به تأثیر بیکاری فارغ‌التحصیلان بر انگیزه تحصیل می‌گوید: «وقتی دانش‌آموزی می‌بیند تحصیلات به شغل منجر نمی‌شود، انگیزه‌اش برای ادامه تحصیل کم می‌شود. این چرخه معیوب از کاهش انگیزه تا ترک تحصیل و افزایش بی‌سوادی، آینده سرمایه انسانی کشور را تهدید می‌کند.» او همچنین به تأثیر الگوهای رفتاری اشاره می‌کند: «در مناطق مرزی یا جزایری مثل کیش و قشم، کودکان به جای مدرسه، به کارهایی مانند فعالیت در لنج‌ها روی می‌آورند تا به خانواده کمک کنند.»
تورانی علل بازماندگی از تحصیل را به دو دسته عام (فقر، کمبود امکانات، دسترسی ناکافی) و خاص (شرایط جسمی یا روانی دانش‌آموز، مهاجرت یا مشکلات خانوادگی) تقسیم می‌کند. او تأکید می‌کند: «هر مورد بازماندگی نیاز به بررسی خاص دارد. نمی‌توان همه را با یک علت کلی توضیح داد.» با این حال، او نرخ بازماندگی ۷ تا ۸ درصدی را قابل توجه اما نه فاجعه‌بار می‌داند و هشدار می‌دهد که حتی یک دانش‌آموز بازمانده هم زیاد است.
تورانی معتقد است آموزش و پرورش به تنهایی نمی‌تواند این بحران را حل کند. او پیشنهاد می‌دهد: «وزارتخانه‌هایی مانند آموزش و پرورش، بهداشت، و راه و شهرسازی، همراه با صداوسیما برای فرهنگ‌سازی و نهادهای خیریه برای حمایت مالی، باید هماهنگ عمل کنند.» برنامه‌هایی مانند توزیع رایگان کتاب درسی و طرح‌هایی نظیر «مدرسه‌یار» می‌توانند موانع را کاهش دهند. او همچنین بر اهمیت حفظ کیفیت آموزش برای ۹۷–۹۸ درصد دانش‌آموزانی که در مدرسه حضور دارند، تأکید می‌کند.
تورانی در پایان هشدار می‌دهد که بدون برنامه‌ریزی میان‌بخشی و هدفمند، نه تنها بازماندگان از تحصیل به مدرسه بازنمی‌گردند، بلکه کیفیت آموزش برای دانش‌آموزان حاضر نیز افت می‌کند. او خواستار اقدام هماهنگ برای رفع موانع و ایجاد انگیزه برای تحصیل است تا آموزش رایگان، نه فقط در قانون، بلکه در عمل برای همه کودکان ایران محقق شود.
