همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: سایه شوم فرونشست سال‌هاست که بالای سر اصفهان و ۷۵۰ شهر بزرگ و کوچک دیگر کشور است و به نظر می‌رسد همه در خوابند، مگر آن‌ها که ترک‌های عمیق به دیوارهای خانه‌هایشان افتاده و چاره‌ای جز ترک کردن آن ندارند.
چند روز پیش در خیابان هشت بهشت غربی شهر اصفهان فرونشست خبر ساز شد و همان روز این حفره با کمک بولدوزرهای شهرداری پر شد، چند روز دیگر هم این حادثه فراموش خواهد شد. فاصله مستقیم این حفره تا میدان نقش جهان ۵۰۰ متر و پیاده ۳۰ دقیقه است. تصور اینکه خانه‌ای مسکونی یا اثر تاریخی درون نقش جهان می‌توانست جای بروز فرونشست باشد، لرزه به جان آدم می‌اندازد. اصلا تصور کنید یک روز بیدار شوید و ببینید که فرونشست نیمی از شبستان مسجد شیخ لطف‌الله را بلعیده است. آن روز که طعنه به رستاخیز می‌زند، سراغ کدام مقصر خواهیم گشت؛ متولیان مترو، باغداران چهارمحال و بختیاری، برنج‌کاران لنجان، صنایع آب‌بر وسط فلات خشک ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری ...؟
آن روز که وقوع آن دور نیست و برای هر اقدامی، دیگر دیر است در سایه بی‌توجهی به پدیده فرونشست رخ خواهد داد. دکتر علی بیت‌اللهی که عمر خود را در راه هشدار دادن در مورد مخاطرات فرونشست گذاشته به همشهری می‌گوید: در حدود ۷۵۰ شهر ایران پدیده فرونشست مشاهده شده و به نقشه درآمده است. برخی از آثار آن به صورت فروریزش و شکاف‌های عمیق در سطح زمین نمایان شده و در برخی نقاط نیز هنوز اثرات ظاهری بر سطح زمین مشاهده نمی‌شود. در برخی محدوده‌های شهری، سکونتگاه‌ها و همچنین روستاها، آثار فرونشست زمین به شکل شکاف‌ها و ترک‌های گسترش‌یابنده بر مستحدثات دیده می‌شود.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تأکید بر اینکه یکی از دلایل این پدیده ناشی از افت سطح آب‌های زیرزمینی است، می‌گوید: به طور متوسط هر سال حدود ۶۰ سانتی‌متر از سطح آب زیرزمینی کشور کاسته می‌شود و تا کنون نزدیک به ۱۴۰ میلیارد متر مکعب از آب‌های زیرزمینی از دست رفته است. زمین همانند میوه‌ای که آب خود را از دست می‌دهد و مچاله می‌شود، در اثر برداشت آب از طریق چاه‌ها، جمع و مچاله می‌شود و این جمع‌شدن در سطح زمین همان پدیده فرونشست است که بر ساختمان‌ها، لوله‌ها، معابر، جاده‌ها، خطوط ریلی و سایر زیرساخت‌ها تأثیر مستقیم می‌گذارد.
این پدیده در تمامی استان‌های کشور به جز گیلان مشاهده شده است و به گفته علی بیت‌اللهی در اصفهان، علاوه بر رژیم عمومی فرونشست‌ها یعنی افت عمومی سطح آب زیرزمینی همانند تهران، مشهد، شیراز، کرمان و دیگر شهرها، درگیر مسئله دیگری نیز است. و آن قطع جریان زاینده‌رود است. او می‌گوید: این رودخانه عامل اصلی شکل‌گیری و توسعه شهر تاریخی اصفهان بوده و جمعیت زیادی پیرامون آن ساکن شده‌اند. افزایش جمعیت و توسعه صنایع آب‌بر در اطراف اصفهان، همراه با برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌های آب و قطع جریان زاینده‌رود، روند فرونشست را تشدید کرده است.
او با ابراز نگرانی از پیامدهای این وضعیت گفت: تاکنون حدود ۴۰ ساختمان در اصفهان بر اثر ترک‌خوردگی تخلیه شده‌اند و نزدیک به ۲۸۵ مدرسه و تمام بافت تاریخی اصفهان در پهنه فرونشست زمین قرار دارند. این حجم از گسترش فرونشست در هیچ شهر دیگری از کشور مشاهده نمی‌شود.
بیت‌الهی در ادامه به عوامل مضاعف مؤثر بر فرونشست اشاره می‌کند و می‌گوید: گودبرداری‌ها، ساخت‌وسازهای اطراف، شکستگی لوله‌های آب و همچنین حفاری مترو می‌تواند فشار مضاعفی بر زمین وارد کند. به گفته او، حفاری مترو علاوه بر ارتعاش، موجب مکش خاک و آب زیرسطحی به سمت تونل می‌شود. نمونه‌هایی از این موضوع در تهران در فروریزش‌های شهران، خیابان مولوی، میدان قیام و چهارراه محمدیه مستند شده است. بیت‌اللهی تصریح می‌کند: در اصفهان نیز توسعه مترو و ساخت ساختمان‌های مرتفع، مسیل‌های زیرسطحی را قطع کرده و به آسیب‌پذیری زمین افزوده است.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به حادثه اخیر فروریزش در خیابان هشت‌بهشت اصفهان می‌گوید: در این حادثه تیر برقی به طول ۶متر به طور کامل درون شکاف فرو رفت. تصور کنید اگر چنین پدیده‌ای در زیر مسجد جامع یا میدان نقش‌جهان رخ دهد، چه فاجعه‌ای برای میراث گرانبهای تاریخی کشور رقم خواهد خورد.
به گفته او، این حادثه به‌طور اتفاقی در نقطه‌ای رخ داد که خوشبختانه موجب تلفات جانی یا خسارت مستقیم به آثار تاریخی نشد، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که در آینده چنین رویدادی در مکان‌های حساس رخ ندهد. حادثه خیابان هشت بهشت هشدار مهربانانه طبیعت به ماست.
بیت‌اللهی با اشاره به گزارش ۱۷۰ صفحه‌ای فرونشست که در مورد اصفهان تهیه کرده می‌گوید: عامل دیگری که وضعیت را تشدید می‌کند توسعه باغات در بالادست سد زاینده‌رود است. طی ده سال اخیر مساحت باغات با راندمان پایین در دامنه‌های پرشیب حدود ۱۵ برابر افزایش یافته و برداشت‌های غیرقانونی آب در بالادست موجب کاهش ورودی سد و در نتیجه قطع جریان زاینده‌رود شده است. راهکار اساسی، تدوین یک «نظام مقررات ملی برای مدیریت فرونشست زمین» است. همان‌طور که وجود قوانین و عوامل کنترلی در حوزه‌های دیگر مانند ترافیک باعث رعایت مقررات می‌شود، در این حوزه نیز باید ضوابطی برای توسعه باغات، شیوه‌های آبیاری، مکان‌یابی طرح‌های صنعتی، ساخت‌وساز و اجرای مترو تدوین و الزام‌آور شود.
او توضیح می‌دهد: در شهرهایی که در پهنه فرونشست قرار ندارند ممکن است ساخت مترو بدون مشکل باشد، اما در اصفهان باید عمق تونل‌ها افزایش یابد، سنسورهای محافظتی نصب شود و مطالعات دقیق‌تری صورت گیرد. در غیر این صورت، ایجاد حفرات و چاله‌ها در اثر حفاری می‌تواند به فروریزش سطح زمین منجر شود.
بیشتر بخوانید:
فرونشست در ۳۰ استان؛ گیلان تا ۲ سال دیگر درگیر فرونشست خواهد شد | می توانیم جلوی فرونشست را بگیریم
فرونشست در ایران ۶ برابر استاندارد جهانی | ۴۲ میلیون نفر روی پهنه‌های فرونشست سکونت دارند | بررسی مخاطرات فرونشست در ۶۰۹ محدوده
استاندار: غول خفته در اصفهان بیدار شده
فرونشست ۳۶ سانتیمتری زمین در یک منطقه تهران | فرونشست زمین در استانی که تصورش را نمی‌کنید!
ماموریت مشترک میراث فرهنگی و محیط زیست | همکاری دو دستگاه برای جلوگیری از بحران فرونشست
تصور وقوع فرونشست در بافت تاریخی اصفهان هم بسیار ویران‌کننده است چه برسد به اینکه روزگاری شاهد بلعیده شدن آثار تاریخی باشیم. دکتر علی بیت‌اللهی با ناراحتی و افسوس می گویدک همه عمرم را برای عشق به تاریخ و تمدن کشور گذاشتم. مگر ما الان معماری داریم که بتواند با آن حوصله و ظرافت چنین بناهایی معماری کند؛ ما دیگر نداریم چنین آدمهایی. آثار تاریخی اصفهان متعلق به دوره آرامش آدمهاست. اینها ریشه‌های هویت ما هستند. امروز به دلیل بی‌توجهی آثار تاریخی ترک برداشته‌اند؛ گنبد مسجد سید اصفهان ترک‌خورده است. متأسفانه این بی‌توجهی در حالی است که ارزش آثار تاریخی ما قابل مقایسه با سود اقتصادی حاصل از چند هکتار باغ هلو یا بادام نیست. اگر ضوابط و مقررات هماهنگ در کشور وجود داشت، دستگاه‌های اجرایی و بخش‌های کشاورزی و عمرانی موظف به رعایت آن بودند و امروز شاهد چنین بحرانی نبودیم.
علی بیت‌اللهی در پایان می‌گوید: این سرزمین فقط متعلق به ما نیست، بلکه میراث آیندگان نیز هست و بی‌توجهی امروز می‌تواند فردا سرزمینی غیرقابل تحویل به نسل‌های آینده بر جای بگذارد. ایران‌دوستان واقعی باید دست در دست هم بدهند تا مانع نابودی تاریخ و هویت این کشور شوند.
