در دنیای امروز، شاهد تحولات و چالش‌های نوینی هستیم که شکل و شمایل جنگ‌های سنتی را تغییر داده است. ما در دوره‌ای قرار گرفته‌ایم که جنگ‌ها دیگر تنها به نبردهای فیزیکی محدود نمی‌شوند و جنبه های چند وجهی و ترکیبی پیدا کرده اند که یکی از تاثیرگذارترین آن ها جنگ های شناختی و روانی است. در این میان نقش مخرب اخبار جنگ شناختی بر کودکان و نوجوانان، به عنوان یکی از دغدغه‌های مهم متخصصان سواد رسانه‌ای، قلمداد می‌شود.
حسین امامی، پژوهشگر حوزه ارتباطات نوین و فرزندپروری دیجیتال درگفتگو با شفقنا رسانه، تکنیک هایی را به والدین، معلمان و مربیان مدارس می گوید تا چگونه درباره اخبار جنگ با کودکان و نوجوانان صحبت کنند.
او که متخصص حوزه سواد رسانه ای است و به تازگی مطالعاتی در حوزه جنگ شناختی داشته، می‌گوید: «یونیسف در رابطه با گفت‌وگو با کودک درباره جنگ پروتکل دارد. همچنین کشورهای عضو ناتو به شدت به موضوع آموزش سواد رسانه‌ای و مقابله با جنگ شناختی پرداخته‌اند تا مقاومت و تاب آوری جامعه را افزایش دهند. علاوه بر آن راهنمای عملی در کمیسیون اروپا برای معلمان مقاطع ابتدایی و متوسطه تدوین شده تا معلمان بدون داشتن تخصص و تحصیلات مرتبط بتوانند مهارت‌های سواد رسانه‌ای و مقابله با اطلاعات نادرست را آموزش دهند».
به گزارش عصر ایران؛ گفتگوی شفقنا رسانه با حسین امامی، پژوهشگر حوزه ارتباطات نوین و فرزندپروری دیجیتال را در ادامه بخوانید.
چه روش‌هایی برای آموزش کودکان و نوجوانان درباره تفاوت بین اخبار واقعی و اخبار جنگ شناختی وجود دارد؟
برای اینکه کودکان و نوجوانان بتوانند تفاوت بین اخبار واقعی و اخبار جنگ شناختی را بفهمند، باید مهارت‌های تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای را به آنها آموزش داد. این مهارت‌ها شامل یادگیری پرسیدن سوال‌های مهم مثل «منبع این خبر چیست؟»، «آیا این خبر از جای معتبر است؟» و «آیا ممکن است این خبر تحریف شده باشد؟» و… است.
معلمان و والدین می‌توانند با استفاده از تمرین‌هایی مانند تحلیل اخبار در کلاس و تشویق به بحث و گفتگو، به کودکان کمک کنند تا بهتر بتوانند اطلاعات را بررسی کنند. همچنین آموزش مهارت تفکر انتقادی باعث می‌شود بچه‌ها منطقی‌تر و با دید باز به مطالب مختلف نگاه کنند و کمتر فریب اخبار جعلی یا عملیات جنگ شناختی را بخورند.
آموزش مهارت‌های تفکر تحلیلی و سواد رسانه‌ای از سن نوجوانی اهمیت دارد. آموزش مفاهیمی مانند «تشخیص صحت خبر»، «بررسی منابع»، و «پرسشگری انتقادی» از پایه‌های اصلی است. در کشورهایی مثل اوکراین که در حال جنگ است، این نوع آموزش‌ها در مدارس برنامه‌ریزی و اجرا شده است تا دانش‌آموزان بتوانند خود را در برابر انفجار اطلاعات نادرست محافظت کنند.
چگونه می‌توان به خانواده‌ها و مربیان آموزش داد تا در مقابل انتشار اخبار منفی و جنگ شناختی، کودکان و نوجوانان را حمایت کنند؟
والدین و مربیان باید بدانند که کودکان در مواجهه با اخبار منفی و اطلاعات جنگ شناختی ممکن است ترس و اضطراب پیدا کنند. لذا باید با آنها صحبت کنند، احساساتشان را درک کنند و به آنها اطمینان دهند که تنها نیستند.
آموزش به خانواده‌ها شامل یاد دادن تکنیک‌های حمایت عاطفی، کنترل زمان مواجهه با اخبار منفی و راهنمایی برای حفظ آرامش روانی کودکان است.
همچنین مربیان می‌توانند به کودکان کمک کنند تا مهارت‌های تنظیم هیجان و مقابله با استرس را بیاموزند تا بهتر بتوانند با فشار روانی مقابله کنند. برقراری گفت‌وگوهای ساده و مداوم درباره واقعیت‌های جنگ و اخبار، می‌تواند احساس امنیت و آرامش را در کودکان بالا ببرد.
منظورتان از حمایت عاطفی که برای والدین گفتید دقیقاً چیست؟
حمایت عاطفی یعنی اینکه والدین فضایی امن و آرام برای کودک ایجاد کنند تا او بتواند آزادانه و بدون ترس از قضاوت، احساساتش را بیان کند. برای این کار باید به حرف‌های کودک با دقت و توجه کامل گوش داد، احساساتش را تایید کرد و به او نشان داد که همه احساسات طبیعی و قابل قبول‌اند.
و مهارت تنظیم هیجان که برای مربیان اشاره کردید، چگونه است؟
مهارت‌های تنظیم هیجان و مقابله با استرس یعنی این که به کودک یاد بدهیم وقتی حس‌های ناراحت‌کننده مثل ترس، عصبانیت یا غم سراغش آمد، چطور بتواند خودش را آرام کند. تکنیک‌های ساده شامل این‌هاست: نفس عمیق بکشد، مثلا نفس را تا چهار بشمارد، بعد آرام آرام بیرون بدهد؛ وقتی عصبی شد، آرام بشمارد، مثل اینکه از ۱۰ تا ۱ بشمارد؛ چند لحظه‌ای کنار بکشد و استراحت کند؛ یا به چیزهای آرامش‌بخش مثل بازی‌های آرام، نقاشی یا گوش دادن به موسیقی بدون کلام آرام. همه این کارها کمک می‌کند که هیجان‌ش کنترل شود و کودک احساس بهتری داشته باشد.
چه نقش‌هایی می‌توانند رسانه‌های آموزشی و فضای مجازی در کاهش تأثیرات منفی اخبار جنگ شناختی بر کودکان و نوجوانان ایفا کنند؟
رسانه‌های آموزشی و فضای مجازی باید محتوایی تولید کنند که مهارت‌های سواد رسانه‌ای، تفکر انتقادی و تاب‌آوری روانی را به کودکان و نوجوانان آموزش دهد. این رسانه‌ها می‌توانند راهنمایی کنند چگونه اخبار را با دقت نگاه کنند و از فریب اخبار جعلی جلوگیری کنند.
علاوه بر این، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی باید کنترل‌هایی داشته باشند تا از انتشار سریع و گسترده اخبار نادرست جلوگیری شود و محیطی امن و آموزش‌دهنده برای نوجوانان ایجاد کنند. این اقدامات می‌تواند در کاهش تاثیر منفی اخبار جنگ شناختی و تقویت سلامت روانی نسل جوان موثر باشد.
بهترین راهکارها برای ایجاد مقاومت روانی در کودکان و نوجوانان در مقابل اخبار مخرب و جنگ شناختی چیست؟
ایجاد مقاومت روانی در کودکان نیازمند آموزش مهارت‌های خودآگاهی، مدیریت هیجان و کاهش استرس است. برنامه‌های آموزشی در مدارس و خانواده باید به کودکان کمک کنند تا احساسات خود را بهتر بشناسند و کنترل کنند و از استرس اخبار مخرب کمتر آسیب ببینند.
یونیسف درباره گفت‌وگو با کودک درباره جنگ پروتکل دارد و توصیه می‌کند قبل از نصیحت، از کودک بپرسیم «چه می‌دانی/چه احساسی داری؟»، اطلاعات درست و متناسب با سن بدهیم، و مصرف خبر را زمان‌بندی کنیم (به‌ویژه قبل از خواب ممنوع). این گفت‌وگو باید چرخه‌ای باشد، نه تک‌گویی.
محدود کردن دسترسی به محتواهای آسیب‌زننده و داشتن گفت‌وگوهای پیوسته درباره اخبار، از دیگر روش‌های موثر در کاهش فشار روانی کودکان است. این اقدامات باعث می‌شود کودکان بتوانند با آرامش بیشتری با اخبار منفی مواجه شوند و تاب‌آوری‌شان افزایش یابد.
پس آیا والدین باید تماشا کردن اخبار جنگ در منزل آن هم در حضور کودکان را مراعات کنند؟
بلی، بهترین راهکار این است که والدین مراقب باشند تا کودکان هنگام پخش اخبار جنگ حضور نداشته باشند یا حداقل میزان مواجهه کودکان با این اخبار را کنترل و محدود کنند. مثلا می‌توانند شبکه یا کانال خبری را عوض کنند تا خبری با تصاویر و محتوای خشونت‌آمیز پخش نشود، یا در زمان پخش اخبار کودکان را به اتاق دیگری بفرستند. همچنین والدین باید بعد از مشاهده اخبار، با کودک صحبت کنند و به او اطمینان دهند که خانواده در امنیت است و توضیح دهند که جنگ و خشونت موضوعات بسیار پیچیده‌ای هستند که برای کودکان قابل درک کامل نیستند.
چه برنامه‌ها و سیاست‌های آموزشی در مدارس می‌توانند به افزایش سواد رسانه‌ای و مقابله با جنگ شناختی کمک کنند؟
ببینید ما باید کشورهای مختلف را ببینیم چکار کرده اند و از بهترین تجربیات آنها الگو بگیریم. مثلا کمیسیون اروپا یک راهنمای عملی برای معلمان مقاطع ابتدایی و متوسطه منتشر کرده که بدون نیاز به تخصص، بتوانند مهارت‌های سواد رسانه‌ای و مقابله با اطلاعات نادرست را آموزش دهند. این راهنما به صورت طرح گام به گام طراحی شده و هدف دارد قضاوت انتقادی دانش‌آموزان را تقویت کند. تمرین های عملی برای تشخیص منبع معتبر و مطالبی از این قبیل دارد.
در کشورهای مختلف به ویژه آن‌هایی که درگیر جنگ شناختی هستند مانند اوکراین و یا حتی کشورهای عضو ناتو، برنامه‌های درسی خاصی برای آموزش سواد رسانه‌ای به کودکان طراحی شده است. این برنامه‌ها شامل آموزش شناسایی اخبار جعلی، تحلیل انتقادی پیام‌های رسانه‌ای و آشنایی با تکنیک‌های جنگ روانی است.
این آموزش‌ها در قالب درس‌های رسمی، کارگاه‌های تمرینی و کمپین‌های آگاهی‌بخشی اجرا می‌شود و با هدف تقویت تفکر انتقادی و افزایش مهارت‌های زندگی در کودکان و نوجوانان است.
پس ناتو صرفاً روی مسائل نظامی تمرکز ندارد، آنها هم روی سواد رسانه ای کار کرده اند؟
بله، کشورهای عضو ناتو به شدت به موضوع آموزش سواد رسانه‌ای و مقابله با جنگ شناختی پرداخته‌اند. ناتو رسانه‌ها را به عنوان میدان جنگ جدید شناختی می‌بیند و برنامه‌های آموزشی گسترده‌ای برای پرسنل نظامی و مردم کشورهای عضو و شریک دارد تا تاب‌آوری شناختی آنها در برابر عملیات روانی و اطلاعات نادرست افزایش یابد.
این آموزش‌ها شامل پرورش سواد رسانه‌ای، مهارت‌های تحلیل انتقادی و مقابله با اطلاعات نادرست است. ناتو این اقدامات را بخشی از استراتژی دفاعی بلندمدت خود می‌داند و با دانشگاه‌ها، نهادهای مدنی و سازمان‌های آموزشی همکاری می‌کند تا در سطوح مختلف جامعه آگاهی و مقاومت ایجاد کند.
و کلام آخر و سخن پایانی شما؟
بسیار اهمیت دارد که والدین بعد از صحبت درباره جنگ، به کودکان اطمینان دهند که خانواده‌شان امن است و بزرگ‌ترها مراقبشان هستند. زبان ساده و متناسب با سن کودک استفاده کنند و بگویند مثل «ما اینجا امن هستیم و بزرگ‌ترها تلاش می‌کنند همه چیز روبه‌راه باشد». البته والدین باید صادقانه و آرام با کودک گفتگو کنند و به سوالاتش پاسخ دهند تا حس اطمینان و آرامش بیشتری داشته باشد. این کار باعث کاهش اضطراب، افزایش احساس امنیت و کنترل کودک روی شرایط می‌شود.
