عصر ایران؛ ابراهیم ایوبی*- دهم آذر – سال روز قتل سیدحسن مدرّس به عنوان روز مجلس نام گذاری شده است. قتلی که 88 سال قبل انجام شد.
نام مدرس از این رو اهمیت دارد که از صدر مشروطیت تا به امروز که سنت پارلمان در ایران 118 ساله شده، کمتر نماینده ای به قابلیت مدرّس ظهور کرده است.
در ذهن بخشی از مردم به سه دلیل قضاوت مثبتی به ایشان دیده می شود: سابقه فقاهت و عدم آگاهی از علم مدرن، تفاسیر مختلف از جمله مشهور «دیانت ما، مثل سیاست ماست» و مخالفت وی با رضاشاه برای تأسیس جمهوری. هر سه این برداشت ها کامل و دقیق نیست.
در تاریخ مجالس قانون گذاری پیش از انقلاب اسلامی، روحانیون یا افردای با تحصیلات حوزوی حضور داشته اند که در پیشبرد اهداف آزادی خواهانه مردم ایران نقش بازی کرده اند؛ در مجلس سنا می توان از سیدحسن تقی زاده (نخستین رئیس مجلس سنا، دارای سابقه چندین دوره وزارت و سفارت و همچنین آثار مکتوب فراوان در حوزه های مختلف) و محمود شهابی خراسانی (استاد ممتاز فقه و حقوق دانشگاه تهران) نام برد. در مجلس شورای ملی هم افرادی همچون حسینعلی راشد (استاد فقه دانشگاه تهران و مدرسه سپهسالار) مردم را نمایندگی می کرده اند.
تصور عمومی این است که اولین گوینده جمله «سیاست ما عین دیانت ماست و دیانت ما عین سیاست ماست» سیدحسن مدرّس است؛ ولی صاحب اصلی جمله، فردی است به نام میرزا علی اکبر شیخ الاسلام اصفهانی که در مجلس چهارم به نمایندگی از مردم اصفهان حاضر بود.
او در جریان تصویب ماده واحدی ای که در چهارمین دوره مجلس شورای ملی، رضا خان در مقام وزیر جنگ احمد شاه قاجار از مجلس خواست تا مبلغی فرانک فرانسه برای تأمین مخارج تحصیل یک ساله ۶۰ محصل نظامی ایرانی برای سفر به اروپا و مبلغ دیگری برای تأمین مخارج همان نفرات برای سفر به فرانسه به وزارت جنگ اختصاص دهد جمله را بیان کرد. شیخالاسلام اصفهانی در موافقت با این درخواست تقاضای صحبت کرد و حسین پیرنیا رییس مجلس موافقت نمود. او سپس در جایی در موافقت با اعزام محصلین به استناد توصیه اسلام به علم آموزی، جمله «سیاست عین دیانت و دیانت عین سیاست است» را به کار برده و در نهایت لایحه به تصویب می رسد.
سیدحسن مدرّس در 19 خردا 1302 و در جریان استیضاح میرزا حسن مستوفی الممالک صدراعظم احمد شاه قاجار این جمله را به کار می برد.
البته باید دید منظور او در عمل از این جمله چه بوده است. اگر به دوران نمایندگی او در پنج دوره دوم تا ششم مجلس شورای ملی نگاه کنیم، در همه این ادوار مانند یک شهروند در انتخابات ثبت نام و پس از جلب آرای مردم (در همه دوره ها از پایتخت) به مجلس می رود.
مدرّس برنامه ای برای تغییر حکومت پادشاهی مشروطه و تبدیل آن به حکومت اسلامی نداشت. به نظر می رسد تلقی او از این جمله، عدم تصمیم گیری در مسائل سیاسی بدون ملاحظات مذهبی است، بدون این که در صدد باشد ساختار یا نهادهایی برای آن طراحی کند. او به عنوان یک مسلمان واجب می دانست، دغدغه شرعی را در اقدامات اش لحاظ نماید.
مورد آخر، مخالف با تأسیس جمهوری توسط رضاشاه است. علت اصلی مخالف مدرّس، احتمال بالای قدرت گرفتن رضاشاه و عدم امکان بازپس گیری حکومت از بود. تجربه بعدها اثبات کرد که آنچه بیش از نام اسم اهمیت دارد، رسم است؛ برای نمونه بریتانیا که از زمان صدور منشور کبیر بیش از هشتصد سال سابقه دموکراسی دارد، ولی نام اش «پادشاهی» است، در مقابل کشور بحران زده ای در آفریقا «جمهوری دموکراتیک کنگو» نام دارد که هرساله صحنه کودتا و انقلاب است!
نکته جالب تر استفاده مدرّس از همه ظرفیت های پارلمانتاریستی برای جلوگیری از برنامه تغییر قانون اساسی رضاشاه است؛ از جمله ایراد به اعتبارنامه نمایندگان برای وقت کشی و جلوگیری از مجلس تازه تأسیس، آبستراکسیون (انداختن مجلس از اکثریت با غیبت نمایندگان) و طرح موضوع اخلاقی نقض سوگند نمایندگان به قانون اساسی در صورت موافقت با تغییر ساختار سیاسی کشور. سرانجام رضاشاه در اطلاعیه ای تسلیم شده و اعلام می کند: «...بالاخره چنین مقتضی دانستیم که به عموم ناس توضیح نماییم عنوان جمهوری را موقوف سازند».
در هر دو وظیفه قانون گذار و نظارت، مدرّس نمایندهای معیار و سرآمد است. نقش او در تصویب قوانین مادری هچون قانون مدنی و اصول محاکمات (دادرسی)، به عنوان یکی از پنج مجتهد ناظر مجلس دوم -به گفته سیدجواد طباطبایی مهمترین دست آورد مشروطه تبدیل فقه به قانون مدنی بوده- فراموش نشدنی است.
همچنین نطق های آتشین در انتقاد از مقامات در فضایی بسته و خطرناک یک قرن پیش که در مجموعه تلویزیونی «مرغ حق» با بازی درخشان خسرو شکیبایی به تصویر درآمده، در تاریخ ماندگار است.
---------------------------
*وکیل دادگستری
