همشهری‌آنلاین - امیرمحمد حسینی : ارزش پول ملی سقوط کرده است. این جمله‌ای است که البته در سال‌های اخیر بارها آن را شنیده‌ایم و هر از گاهی در صدر تیترهای رسانه‌ها نیز جاخوش کرده. با پایان سال ۱۴۰۰ و ورود به قرن جدید اما شاخص ارزش پول ملی بار دیگر مورد توجه قرار گرفته. آن هم در سال‌هایی که تورم همچنان به رشد خود ادامه داده و طبق آمار وزارت رفاه خط فقر از ۲۶ درصد جامعه عبور کرده است. البته در این سال‌ها بزنگاه‌هایی مثل توافق هسته‌ای و زمزمه‌های احیای آن در روزهای آتی نیز شوک‌های مثبتی هستند که باید آن‌ها را روزنه‌هایی برای حفظ ارزش پول ملی به حساب آورد. اما ببینیم که در نیم قرن گذشته ریال چه روندی را طی کرده که امروز به چنین جایگاه نازلی در میان ۱۸۰ پول رسمی دنیا رسیده است. در حالی که ارزش‌مند ترین واحدهای پولی امروز به ترتیب دینار کویت، دینار بحرین و ریال عمان هستند.
۱۷۹ پول دنیا از میان ۱۸۰ واحد پولی
سازمان ملل متحد تاکنون ۱۸۰ واحد پولی را به رسمیت شناخته است. از روزگاری که ریال ایران در میان ۱۶ واحد پولی برتر جهان بود تا امروز که دومین واحد پولی بی‌ارزش دنیاست، حدود نیم قرن می‌گذرد. هر چند که از زمان رضاشاه تاکنون که واحد پول رسمی کشور به ریال تغییر یافته، همچنان واحد پولی مصطلح میان مردم و حتی مسئولان تومان است. نکته دیگر اینجاست که ارزش پول ملی هر کشور مثل هر کالای اقتصادی دیگر در مقابل چیزهای دیگر به دست می‌آید. بنابراین به گفته عبدالناصر همتی رییس پیشین بانک مرکزی، ارزش ریال طی پنج دهه یعنی از سال ۱۳۵۰ تاکنون، ۳۵۰۰ برابر افت کرده است. البته همتی این آمار در سال ۹۸ داده و باید توجه داشت که فقط در همان سال طبق آمارها اقتصاد ایران حدود ۱۰ درصد کوچک شده است. اما روند کاهش ارزش پول ایران از دهه‌ها قبل آغاز شده است.
دوره‌های سقوط پول ملی در دولت‌های مختلف چگونه بود؟
نخستین دوره سقوط ارزش ریال به دوران بعد از انقلاب و هشت سال جنگ تحمیلی بازمی‌گردد. طبق آمارها از سال ۱۳۶۰ تا ۶۸ قیمت هر دلار آمریکا از ۲۷ تومان به ۱۲۱ تومان رسید که رشدی معادل ۳۴۸ درصد را نشان می‌داد. در این دوره اقتصاد ایران رفته‌رفته اسیر تحریم‌ها شد و البته جنگ هشت ساله نیز فشارهای زیادی به اقتصاد کشور وارد کرد.
در دوره بعدی یعنی ریاست جمهوری هشت ساله مرحوم هاشمی رفسنجانی دلار از ۱۲۱ تومان به ۴۷۸ تومان رسید که رشدی ۲۹۵ درصدی داشت. دولت هاشمی که به دولت سازندگی مشهور شد سیاست‌های آزادسازی نرخ ارز و تعدیل قیمت‌ها و توسعه پروژه‌های عمرانی را در دستور کار داشت.
دولت اصلاحات نیز دلار را با میانگین قیمت ۴۷۸ تومانی تحویل گرفت و با ۹۰۴ تومان تحویل داد. به این ترتیب دلار در این دوره هشت ساله ۸۹ درصد رشد داشت که نسبت به ادوار پیشین کاهش ملموسی در رشد آن دیده می‌شد.
با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد و اوج‌گیری رفته‌رفته تحریم‌ها دلار از ۹۰۴ تومان در طول هشت سال به ۳۲۰۰ تومان رسید و ۲۵۴ درصد افزایش قیمت داشت.
فراز و فرود دوباره پول ملی با برجام
در دولت اول حسن روحانی اما با تغییر سیاست‌های کشور و رسیدن به توافق هسته‌ای و لغو تحریم‌های هسته‌ای قیمت دلار پس از کمی از افزایش حتی کاهش داشت و به ۴ هزار تومان رسید. اما در سال ۹۷ با خروج دونالد ترامپ رییس جمهور آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های یک جانبه آمریکا علیه ایران دلار رشدی فزاینده پیدا کرد و تا پایان دولت روحانی به ۲۶ هزار تومان در بازار آزاد نیز رسید و سرانجام در مدار ۲۴ هزار تومان متوقف شد. به این ترتیب در پایان دولت روحانی دلار افزایشی ۷۶۸ برابری نسبت به تومان داشت.
ارزشمندترین و بی‌ارزش‌ترین پول‌های جهان متعلق به کدام کشورهاست؟
بنابراین امروز ارزش واحد پول ملی کشور یعنی ریال برابر با ۰.۰۰۰۰۲۴ دلار آمریکا رسیده است. در حالی که دینار کویت ۳.۳ دلار، یک دینار بحرین ۲.۶۶ دلار و یک ریال عمان ۲.۶ دلار آمریکا می‌شوند. پس از این واحدهای پولی نیز پوند انگلیس، دلار جزیره کیمن، اتحادیه اروپا، فرانک سوئیس، دلار آمریکا و دلار استرالیا در جایگاه ارزشمندترین پول‌های دنیا قرار دارند. بی‌ارزش‌ترین پول‌های جهان نیز به ترتیب متعلق به ونزوئلا، ایران، دونگ ویتنام، روپیه اندونزی، سوم ازبکستان، فرانک گینه، لئون سیرالئون، کیپ لائوس، گوارانی پاراگوئه و ریال کامبوج است.
تلاش‌ها برای حفظ ارزش پول؛ حذف چهار صفر و بازگشت به تومان
اگرچه سیاست‌گذاری‌ها برای حفظ ارزش پول ملی در پنج دهه اخیر ناکام بوده اما همه دولت‌ها تلاش‌هایی در این زمینه داشته‌اند. در همین راستا حذف صفر از پول به عنوان یکی از این سیاست‌ها از اوایل دهه هفتاد مطرح شد. پس از دو دهه اما سرانجام در مرداد ۹۸ هیات دولت حذف چهار صفر از پول ملی را تصویب کرد و آن را در قالب لایحه‌ای به مجلس فرستاد. این لایحه در اردیبهشت ۱۳۹۹ در مجلس با اکثریت آرا تصویب شد. اما شورای نگهبان ایراداتی به این طرح وارد کرد که منجر به رفت‌وبرگشت آن میان مجلس و شورا شد. در نهایت نیز اوایل سال جاری بانک مرکزی اعلام کرد که تمامی شبهات شورای نگهبان در این زمینه برطرف شده و حالا لایحه در انتظار تایید نهایی در مجلس یازدهم است.
بر اساس این لایحه واحد پول ملی کشور از ریال به تومان تغییر کرده و چهار صفر نیز از پول ملی حذف می‌شود؛ فرآیند اجرایی این طرح پنج سال از تاریخ تصویب قانون پیش‌بینی شده است. از پنج سال فرآیند اجرای طرح دو سال طرح مورد بررسی قرار خواهد گرفت و سه سال اجرای طرح یعنی تغییر واحد پول ملی از ریال به تومان به طول خواهد انجامید. کمرنگ شدن صفرهای ایران چک و اسکناس‌ها نیز در راستای اجرای تدریجی این قانون است. البته باید توجه داشت که سیاست حذف صفر از واحد پول ملی هر چند در کوتاه مدت منجر به حفظ ارزش پول می‌شود اما در بلندمدت اثرگذاری آن تابع مولفه‌های بسیاری از جمله کاهش تورم و رشد اقتصادی است. چرا که در صورت بالا بودن تورم و کوچک‌تر شدن اقتصاد کشور حذف صفر از واحد پول ملی نمی‌تواند در بلندمدت منجر به حفظ ارزش آن شود. حال باید دید که دولت سیزدهم چه سیاست‌گذاری‌هایی در این زمینه خواهد داشت و تا چه حد موفق به حفظ و حتی ارتقای ارزش پول ملی خواهد شد. در شرایطی که به نظر می‌رسد توافق هسته‌ای نیز چند گام کوتاه تا احیا فاصله دارد.
