جاذبه‌ای فراموش‌نشدنی در گرجستان: صومعه جواری

صومعه جواری

jvari monastery

صومعه جواری 

صومعه جواری، واقع در تپه‌ای مشرف به شهر تاریخی متسختا در گرجستان، یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین آثار معماری، مذهبی و تاریخی این کشور به‌شمار می‌رود. این صومعه، نه تنها به‌عنوان یک بنای مذهبی مقدس، بلکه به‌عنوان یک نماد ملی و فرهنگی در قلب مردم گرجستان جای دارد. در سال 1994 میلادی، صومعه جواری به دلیل ارزش تاریخی و معماری بی‌نظیرش در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و از آن پس، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ و فرهنگ جهانی پیدا کرد.

صومعه جواری گرجستان

موقعیت جغرافیایی و اهمیت استراتژیک

صومعه جواری در نقطه‌ای قرار دارد که دو رودخانه مهم گرجستان، یعنی رودخانه متکواری (کوروش) و آراگوی، به یکدیگر می‌پیوندند. این موقعیت جغرافیایی، نه تنها به لحاظ استراتژیک و دفاعی اهمیت ویژه‌ای داشته، بلکه این مکان را به محلی مقدس و تاریخی برای تجمع و عبادت مردمان گرجستان تبدیل کرده است.

نام و مفهوم «جواری»

«جواری» در زبان گرجی به معنای «صلیب» است و انتخاب این نام، به دلیل اهمیت صلیب در تاریخ مسیحیت گرجستان صورت گرفته است. کلیساها و بناهای موجود در این مجموعه نیز به همین دلیل به نام «کلیساهای صلیب» شناخته می‌شوند. این نامگذاری یادآور داستان‌های مقدس و پیوند عمیق این مکان با ورود مسیحیت به گرجستان است.

تاریخچه صومعه جواری

پیشینه تاریخی: از نصب صلیب تا ساخت صومعه

تاریخ صومعه جواری به قرن چهارم میلادی بازمی‌گردد، زمانی که شاه میریان سوم، پادشاه گرجستان شرقی، و مبلغ مسیحی، سنت نینو، در محل کنونی صومعه، صلیبی چوبی نصب کردند. این اقدام نمادی از گرایش گرجستان به مسیحیت بود. پس از صلح نسیبیس در سال 299 میلادی، گرجستان باید میان پذیرش زرتشتی‌گری به‌عنوان دین رسمی و اتحاد با شاهنشاهی ساسانی یا پذیرش مسیحیت و پیوستن به جهان غرب، یکی را انتخاب می‌کرد. در سال 337 میلادی، گرجستان دومین کشوری در جهان شد که مسیحیت را به‌عنوان دین رسمی خود برگزید.

در قرن ششم میلادی، دوک اعظم گوارام یکم، برای تثبیت مسیحیت و احیای ایمان مذهبی در کشور، کلیسای کوچک جواری (معروف به کلیسای کوچک صلیب) را در شمال صلیب اصلی بنا کرد. بعدها، شاهزاده استفان اول، پسر گوارام، کلیسای بزرگ جواری (معروف به کلیسای بزرگ صلیب) را بین سال‌های 586 تا 604 میلادی ساخت و آن را بر فراز مکان مقدس متسختا بنا نهاد.

صومعه جواری در متسختا

ساختار و معماری صومعه

کلیسای کوچک جواری

این کلیسا که در شمال کلیسای اصلی قرار دارد، نمونه‌ای از معماری اولیه باسیلیکایی است و دارای یک شبستان طولانی و دو شبستان کوچک‌تر در کناره‌هاست. مصالح به‌کاررفته در این کلیسا عمدتاً سنگ ماسه‌ای سبز رنگ است. کلیسا ساده و بی‌تزئین ساخته شده و تنها بقایایی از موزاییک‌های داخلی آن، در بخش آپسید و قوس پیروزی باقی مانده است.

معماری تتراکنچ

کلیسای بزرگ جواری

کلیسای اصلی صومعه، شاهکاری از معماری گرجی قرون وسطی است. این بنا به سبک «تترکونخوس» (چهار آپسیدی) ساخته شده و ارتفاع آن 25 متر، طول آن 22.3 متر و عرض آن 19 متر است. پلان کلیسا به‌صورت هشت‌ضلعی نامنظم طراحی شده که نشانی از مهارت معماران آن دوره است.

از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این کلیسا، حجاری‌های ظریف و تزئینات سنگی آن است. برای نخستین بار در تاریخ معماری گرجی، موضوع «مسیح در مرکز و بنیان‌گذاران در اطراف» که در موزاییک‌های بیزانسی رایج بود، در نمای بیرونی کلیسا به‌کار گرفته شد.

در بالای ورودی جنوبی کلیسا، تیمپانی با نقش دو فرشته که صلیبی را بر فراز برگ‌های نخل حمل می‌کنند، دیده می‌شود. این نقش، نمادی از «برداشتن صلیب» و نشانه‌ای از رستاخیز مسیح است. در بالای تیمپان، تصویری از یک مسیح زانو زده دیده می‌شود که احتمالاً معمار کلیسا را نشان می‌دهد.

فضای داخلی و کاربردها

در مرکز کلیسا، پایه‌ای سنگی به شکل هشت‌ضلعی وجود دارد که صلیب اصلی نصب‌شده توسط میریان و نینو برای مدت طولانی روی آن قرار داشت. صلیب فعلی، چهار متر ارتفاع دارد و در سال 1995 در تفلیس ساخته شده است. بر روی این صلیب، 13 صحنه از عهد جدید حکاکی شده است.

فضای داخلی کلیسا شامل چهار بخش اصلی است:

محراب (آلتار) در شرق

پروسکومیدیا در سمت چپ محراب (محل آماده‌سازی نان و شراب برای عشای ربانی)

ساکریستی در سمت راست محراب (محل نگهداری وسایل و لباس‌های مذهبی)

اتاق ویژه بانوان در جنوب غربی، که توسط بانویی به نام «تمستیا» ساخته شده است.

دیوارهای داخلی کلیسا در گذشته با نقاشی‌های دیواری تزئین شده بود که متأسفانه در طول تاریخ از بین رفته‌اند.

کلیسای صلیب

دیوار دفاعی و برج

صومعه جواری در قرون 16 و 17 میلادی، به‌دلیل حملات صفویان و عثمانی‌ها، به دیوار دفاعی و برج مراقبت مجهز شد. هرچند بخش زیادی از این سازه‌ها تخریب شده، اما هنوز بقایای آن‌ها در شمال شرقی صومعه باقی مانده است.

معماری قرون وسطی گرجستان

کتیبه‌ها و خط گرجی

کتیبه‌های ارزشمندی به خط گرجی از قرون ششم و هفتم میلادی بر دیوارها و فضای داخلی صومعه باقی مانده‌اند. این کتیبه‌ها نام بنیان‌گذاران کلیسا، اهداکنندگان، و برخی اطلاعات تاریخی را دربردارند. یکی از این کتیبه‌ها به نام «تمستیا» بانویی که اتاق بانوان را وقف کرد، در بالای ورودی اتاق قرار دارد.

صومعه جواری در دوران شوروی

در دوران حکومت شوروی، صومعه جواری کاربری مذهبی خود را از دست داد و به‌عنوان یک بنای تاریخی و جاذبه گردشگری مورد بازدید قرار گرفت. در نزدیکی صومعه، اردوگاه پیشاهنگی (کمپ) ساخته شد و پس از فروپاشی شوروی و بازگشایی صومعه در سال 1991، محوطه‌ها و ساختمان‌های این اردوگاه به صومعه اضافه شدند. امروزه صومعه جواری دوباره به مرکزی برای عبادت و زندگی رهبانان تبدیل شده است و راهبان علاوه بر فعالیت‌های مذهبی، به کار کشاورزی و دامداری نیز می‌پردازند.

اهمیت و تأثیر صومعه جواری

صومعه جواری نه تنها به‌عنوان یک بنای مذهبی، بلکه به‌عنوان الگویی در معماری کلیساهای گرجی و قفقاز شناخته می‌شود. سبک معماری جواری الهام‌بخش ساخت بسیاری از کلیساهای گرجستان و منطقه قفقاز در قرون بعدی شد و به همین دلیل، آن را «مادر کلیساهای قفقاز» می‌نامند.

صومعه جواری، با تاریخچه غنی، معماری شگفت‌انگیز، و جایگاه مذهبی و فرهنگی‌اش، همچنان یکی از نمادهای برجسته هویت گرجستان و میراث جهانی بشریت است.

سوالات متداول درباره صومعه جواری

1. صومعه جواری در کدام کشور و شهر واقع شده است؟

صومعه جواری در کشور گرجستان و در شهر تاریخی متسختا واقع شده است. این مکان مقدس یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری و مذهبی این منطقه محسوب می‌شود.

2. صومعه جواری به چه دوره‌ای از تاریخ تعلق دارد؟

صومعه جواری به قرون ششم و هفتم میلادی تعلق دارد و از مهم‌ترین آثار معماری دوره‌های اولیه مسیحیت در گرجستان است.

3. ویژگی‌های معماری صومعه جواری چیست؟

صومعه جواری به سبک معماری چهار آپسیده (تتراتونچ) ساخته شده است و دارای گنبدی زیبا و سنگ‌نگاره‌هایی از دوران مسیحیت اولیه می‌باشد که با طبیعت اطراف آن هماهنگی کامل دارد.

4. چرا صومعه جواری به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده است؟

صومعه جواری به دلیل اهمیت تاریخی، فرهنگی و معماری منحصربه‌فرد خود در سال ۱۹۹۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و نماد پیوند ایمان مسیحیت و فرهنگ گرجی است.

 5. آیا بازدید از صومعه جواری برای عموم آزاد است؟

بله، بازدید از صومعه جواری برای عموم آزاد است و بازدیدکنندگان می‌توانند از این مکان مذهبی و تاریخی بازدید کنند و با معماری و فرهنگ گرجستان آشنا شوند.

سخن پایانی

در این مقاله از بیتوته درباره صومعه جواری، یکی از شاهکارهای معماری و مذهبی گرجستان صحبت کردیم. این صومعه که نمادی از ایمان مسیحیت و تاریخ کهن این سرزمین است، با معماری بی‌نظیر و تاریخ غنی خود، الهام‌بخش بسیاری از آثار بعدی در منطقه قفقاز شده است. بازدید از صومعه جواری فرصتی استثنایی برای لمس تاریخ، فرهنگ و هنر گرجستان محسوب می‌شود. امیدواریم این مقاله برای شما مفید بوده باشد و در سفرهای آینده‌تان به گرجستان، حتماً بازدید از این مکان تاریخی را در برنامه خود قرار دهید.

گرد آوری:بخش گردشگری بیتوته