نماگر کیفیت هوا در سایت کنترل و پایش کیفیت آلودگی هوای تهران چند روز است که از کار افتاده، اما «دنیای اقتصاد» شاخص هوای تهران را بر اساس داده‌ها و اطلاعات بخش سلامت محیط زیست  شاخص سنجش آنلاین آلودگی هوای وابسته به سازمان محیط زیست نه برای سه‌شنبه بلکه از روزهای قبل را مورد سنجش قرار داد. 

براساس داده‌های ارائه‌شده از بخش سلامت سازمان محیط زیست، در صبح چهارشنبه شاخص آلودگی هوای تهران در ۶ منطقه تهران در وضعیت بنفش قرار داشته و شاخص آلودگی عدد بالای ۲۰۰ را نشان داد، اما شاخص آلودگی در ۳منطقه پایتخت در وضعیت قهوه‌ای به معنای «خطرناک» با شاخص بالای ۳۰۰  اعلام شد. داده‌ها حاکی از آن است که شاخص آلودگی در منطقه ۹ تهران عدد ۳۰۶ و در منطقه ۲۲ به عدد ۳۷۶ رسیده بود. اما خطرناک‌ترین وضعیت به منطقه ۲ با شاخص آلودگی ۴۴۴ اختصاص داشت. شاخص آلودگی در دیگر مناطق تهران نیز در وضعیت قرمز یا مرز قرمز بوده‌اند.

اما سوال مهمی که با مشاهده آلودگی از عصر سه‌شنبه مطرح می‌شود، این است که منبع این آلودگی ۴۸ ساعته از کجاست؟ آیا ارتباطی با آثار ثانویه حملات هوایی رژیم صهیونیستی به تهران دارد؟ آیا می‌توان منشأ این آلودگی هوا را به تخریب ساختمان‌ها، انفجارها در مناطق نظامی و موشک‌های پرتاب شده مرتبط دانست؟ 

بررسی‌ها نشان می‌دهد منشأ آلودگی هوا در روزهای گذشته مربوط به گرد و غبار اطراف شهر و استان تهران بود که این اتفاق به‌دلیل افت شدید رطوبت نسبی هوا در تهران و استان‌های اطراف آن ناشی از کاهش بارندگی و افزایش سرعت باد طی روزهای گذشته است که این گرد و غبار به دلیل مسائل مربوط به خشکسالی به سمت تهران حرکت کرده و منجر به آلودگی شهر تا سطح قهوه‌ای و خطرناک شده است. 

براساس شاخص آلودگی هوا، آلاینده‌های اصلی که در هوا وجود دارند شامل مونوکسید کربن، ازن، دی اکسید نیتروژن، دی اکسید گوگرد و ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون و ذرات معلق با قطر ۲.۵ میکرون است. براساس بررسی‌های صورت گرفته، آثار ثانویه حملات هوایی و انفجارها روی کیفیت هوا خود را روی آلاینده دی اکسید گوگرد و ذرات معلق نشان می‌دهد، اما با وجود بالا بودن ذرات معلق در هوا شاخص دی‌اکسید گوگرد چندان بالا نبوده است. 

البته با وجود مشخص بودن منشأ آلودگی هوا به‌دلیل ورود مه‌غبار به تهران، اما نمی‌توان آثار ثانویه حملات هوایی رژیم را نادیده گرفت، زیرا بر اساس تحقیقات ارائه شده مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت یکی از مهم‌ترین اثرات منفی حملات نظامی به ویژه حملات هوایی، ایجاد آلودگی هوا در سطوح مختلف است که می‌تواند به یک بحران جدی در کلان‌شهرها تبدیل شود. 

از این رو، این مرکز، به‌منظور مقابله با شرایط اضطرار آلودگی هوا در شرایط جنگ و حملات هوایی دستورالعملی ۱۴گانه را درجهت آماده‌سازی جامعه در مواقع بحرانی آلودگی هوا در چارچوب «پدافند غیرعامل» تدوین کرد. براساس این دستورالعمل، در شرایط بحرانی ناشی از حملات نظامی، به ویژه حملات هوایی، شهرهای بزرگ با تهدیدات گسترده زیست محیطی مواجه می‌شوند که آلودگی شدید هوا یکی از مهم‌ترین آنهاست. انفجار تسلیحات نظامی، تخریب زیرساخت‌های صنعتی و شهری، آتش‌سوزی در مخازن سوخت، آزادسازی ذرات معلق، گازهای سمی و فلزات سنگین، می‌تواند کیفیت هوای تنفسی را به سرعت تا حد مرگبار کاهش دهد. این آلودگی‌ها به ویژه برای گروه‌های حساس همچون سالمندان، بیماران قلبی ریوی، کودکان و زنان باردار تهدیدی مستقیم و فوری به شمار می‌روند.

از مهم‌ترین اقداماتی که مرکز فرماندهی و تصمیم‌گیری یکپارچه بحران‌های زیست محیطی در مواقع تشدید آلودگی هوا در زمان حملات هوایی باید اتخاذ کند، «شناسایی مناطق سیاسی، اقتصادی و نظامی با ریسک بالای حملات نظامی و آلودگی‌هوای ثانویه و اعلام آنها به مسوولان» است که با تهیه یک نقشه هوشمند و پویا از مناطق با ریسک بالای حمله و پتانسیل ایجاد آلودگی هوای حاد، شرایط را برای تصمیم‌گیری در گام‌های بعدی یعنی پایش، آموزش، پناهگاه، تخلیه و .. فراهم می‌کند. تهیه نقشه جامع ریسک برای هر شهر و منطقه کلیدی ایران برای پیش‌بینی نقاط احتمالی هدف دشمن ضروری است.

در این مرحله ابتدا باید فهرستی از زیرساخت‌های حساس و حیاتی شهر را تهیه کرد و با طراحی مدل تحلیلی ریسک حمله برای هر نقطه نقشه‌ای ترکیبی از ریسک شهری-نظامی- زیست محیطی فراهم کرد که در آن نقشه نقاط هدف‌پذیر، گسترش آلودگی احتمالی پس از انفجار، نقاط بحرانی نیازمند پناهگاه، نقاط تخلیه سریع اولویت‌دار، زیرساخت‌های بحرانی، مسیر باد غالب، تراکم جمعیت، ظرفیت تخلیه اضطراری و وضعیت زیرساخت‌های درمانی در آن لحاظ شود. 

در گام بعدی، اطلاع‌رسانی دقیق، به موقع و منسجم به تمامی دستگاه‌های مرتبط جهت هماهنگی کامل و آمادگی عملیاتی مشترک برای مقابله با تهدیدات زیست محیطی ناشی از حملات هوایی به ویژه آلودگی هوا مورد توجه قرار می‌گیرد. 

این ساختار باید به گونه‌ای طراحی شود که در شرایط واقعی بحران، ضمن تسهیل تصمیم‌گیری از ایجاد هرگونه سردرگمی یا تعلل جلوگیری کند. از این رو تدوین پروتکل اطلاع‌رسانی و هماهنگی، ایجاد ساختار و هماهنگی بین دستگاهی، راه‌اندازی سامانه مدیریت اطلاعات بحران، آموزش و تمرین هماهنگی و تضمین امنیت اطلاعات بسیار مهم است.

براساس این دستورالعمل، زیرساخت فیزیکی و دیجیتال از داده‌های ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا و تصاویر ماهوار‌ه‌ای پهپادی گرفته تا استفاده از سامانه‌های تصویربرداری حرارتی و دود برای شناسایی نوع آلودگی (ذره‌ای، شیمیایی و ترکیبی) باید طراحی و اجرایی شود. در این راستا، با تعیین آستانه هشدار از سطح زرد تا قرمز که به قرنطینه و تخلیه منجر می‌شود، باید سامانه خودکار پیام هشدار به طرق مختلف یعنی اپلیکیشن، پیامک و بوق شهری برای مردم فعال‌سازی شود. در واقع، طراحی یک پروتکل اطلاع‌رسانی هوشمند مبتنی بر فناوری پیام‌رسانی چند کاناله (پیامک، اپلیکیشن، ایمیل و پیام‌رسان‌های داخلی) بر اساس اولویت مخاطبان و شدت تهدید، ضروری است.بنابراین، بایدسامانه‌ای جامع و چند کاناله برای اطلاع‌رسانی سریع، دقیق و موثر به شهروندان در خصوص وقوع حملات هوایی، آلودگی هوا و راهنماهایی مربوط به پناهگاه‌های امن توسعه و پیاده‌سازی شود.

در این مرحله باید به شناسایی گروه‌های مختلف مخاطب و بررسی کانال‌های ارتباطی برای هر گروه از رادیو تلویزیون گرفته تا پیامک و اپلیکیشن و تماس تلفنی پرداخت و یک سامانه هشدار را طراحی و توسعه داد که ضمن آزمایش و بهینه‌سازی مداوم این سامانه باید آن را به جامعه و عموم مردم اطلاع‌رسانی کرد و آموزش داد.

از دیگر اقدامات مهم در زمان تشدید آلودگی هوا در زمان حملات نظامی و هوایی، افزایش ظرفیت نیروهای واکنش سریع آتش نشانی، مراکز درمانی و اورژانس در مناطق شناسایی شده با ریسک بالا و تقویت توان عملیاتی آنها برای کاهش تلفات انسانی و آسیب‌های زیست محیطی است. برای تحقق این امر باید اقدام به بررسی ظرفیت موجود و شناسایی کمبودها، افزایش نیروی انسانی متخصص و آموزش دیده، تجهیز و به‌روزرسانی امکانات و تجهیزات، تقویت زیرساخت‌های ارتباطی و لجستیکی کرد. 

در این گام ظرفیت عملیاتی نیروهای واکنش سریع به شکل قابل توجهی افزایش می‌یابد و باید آماده پاسخگویی سریع، هماهنگ و موثردر مواجهه با حوادث آلودگی هوای ناشی از حملات هوایی در مناطق پرخطر باشد به گونه‌ای که سلامت و امنیت مردم و زیست محیط حفظ شود. در زمان تشدید آلودگی هوا که باید به پناهگاه‌های امن رفت، این پناهگاه‌ها باید مجهز به دستگاه‌های تصفیه هوا با فناوری فیلترهای HEPA و فیلترهای گاز سمی، تامین منابع اضطراری شامل آب و غذا تجهیزات پزشکی و ارتباطات داخلی و فراهم آوردن تجهیزات حفاظتی فردی باشند. 

پناهگاه‌ها باید به دستگاه‌های تصفیه هوا تجهیز شوند تا هوایی سالم و عاری از آلاینده‌های شیمیایی و بیولوژیکی و ذرات معلق در پناهگاه‌ها تامین شود. از اقدامات مهمی که باید در این گام صورت گیرد، بررسی نیازهای تصفیه هوا از جهت حجم و تعداد افراد و شناسایی نوع آلاینده‌ها، انتخاب و نصب دستگاه‌های تصفیه هوا است که باید به‌طور مستمر پایش شوند که این هدف با آموزش کارکنان پناهگاه و تضمین منابع تامین انرژی امکان پذیر خواهد بود.

براساس این دستورالعمل در گام بعدی باید، به تامین و توزیع تجهیزات حفاظت فردی موثر برای تمامی اقشار جامعه برای کاهش مواجهه مستقیم با آلاینده‌های سمی و ذرات معلق در شرایط بحران و حملات هوایی پرداخت. در این مرحله، تعیین نیازمندی‌ها و اولویت‌بندی اقشار آسیب‌پذیر ضروری است که با انتخاب تجهیزات موثر و استاندارد امکانپذیر می‌شود. تهیه ماسک تنفسی با فیلتر کلاس n95 و بالاتر که قابلیت فیلترکردن ذرات معلق و آلاینده‌های شیمیایی را دارد همچنین، ارائه لباس‌ها و پوشش محافظ شیمیایی و بیولوژیکی در صورت نیاز برای کارکنان اورژانس و افراد در معرض خطر بالا و تامین کلاه، دستکش و عینک‌های محافظ مخصوص در شرایط خاص از تجهیزات مهمی است که در زمان آلودگی شدید باید مورد استفاده قرار بگیرد و مرکز عملیاتی آلودگی هوا به توزیع آن در زمان بحرانی بپردازد.

از دیگر اقدامات ضروری در زمان تشدید آلودگی هوا ناشی از حملات هوایی و نظامی، به روزرسانی ایستگاه‌های پایش و سامانه‌های هشدار محلی است. 

این اتفاق با ایجاد شبکه فعال، واکنش‌پذیر و علمی از گروه‌های متخصص برای پایش مستمر و لحظه‌ای آلودگی هوا ناشی از حملات نظامی، انفجارها و انتشار گازهای شیمیایی با هدف اطلاع‌رسانی سریع، تصمیم‌سازی بهنگام و حفاظت از سلامت عمومی در مناطق پرریسک تحقق می‌پذیرد. بنابراین، تشکیل ساختار سازمانی گروه‌های پایش منطقه‌ای و تجهیز تیم‌ها به سامانه‌های پیشرفته پایش آلودگی برای راه‌اندازی سامانه ابری و اتصال آن به سامانه هشدار محلی، مرکز فرماندهی بحران و مراکز تصمیم‌گیری پزشکی و شهری ضروری است.

داده و اطلاعات این سامانه را باید با استفاده از پهپادهای پایش مجهز به حسگرهای گازی و ذره‌ای برای پوشش مناطق با دسترسی دشوار یا آلوده به دست آورد و ایستگاه‌های پایش خودکفا با انرژی خورشیدی قابلیت خودکالیبراسیون را توسعه داد. در این گام هدف، استقرار شبکه‌ای پیشرفته و پاسخگو از تیم‌های پایش تخصصی با قابلیت ارائه داده‌های دقیق به موقع و قابل اتکا برای هدایت تصمیمات بحران، اطلاع‌رسانی سریع به مردم و مداخله فوری برای کاهش اثرات آلودگی هوا در شرایط جنگی و زیست محیطی است.