همشهری آنلاین- مریم شیرافکن: شب‌ها که سر روی بالش می‌گذاریم و پلک‌هایمان آرام بسته می‌شود، وارد جهانی می‌شویم که پر از راز و رمز است: دنیای خواب‌ها. رؤیاهایی که گاهی شیرین و خیال‌انگیز هستند و گاهی پر از اضطراب و هراس. اما واقعاً چرا خواب می‌بینیم؟ آیا خواب‌ها معنایی خاص دارند یا فقط بازی‌های مغز خسته‌ی ما هستند؟

رؤیا؛ زندگی دوم ما در خواب

تحقیقات نشان می‌دهد بیشتر خواب‌ها در مرحله‌ای از خواب به نام REM اتفاق می‌افتند؛ حالتی عجیب که مغز تقریباً بیدار است، اما بدن در نوعی فلج موقت فرو می‌رود. در این حالت تصاویر، احساسات و صحنه‌ها آن‌قدر واقعی به نظر می‌رسند که گویی تجربه‌ای تازه در زندگی روزانه ما رقم خورده است.

شیمی مغز و دنیای رؤیا

زمانی که خواب می‌بینیم، ترکیب شیمیایی مغزمان تغییر می‌کند. دوپامین که با توهمات و خیال‌پردازی‌ها مرتبط است افزایش می‌یابد، در حالی که سطح موادی مثل سروتونین و نورآدرنالین که ما را هوشیار نگه می‌دارند کاهش پیدا می‌کند. به همین دلیل است که می‌گویند خواب REM «پارادوکسیکال» است: مغز بیدار است، اما بدن خوابیده!

رؤیاهای ویژه: از کابوس تا خواب آگاهانه

همه‌ی خواب‌ها هم یکسان نیستند. بعضی‌ها تجربه‌ی خواب آگاهانه دارند؛ یعنی می‌توانند در دل رؤیا داستان را به دست خودشان تغییر دهند. در مقابل، کابوس‌ها گاهی مهمان ناخوانده‌ی ذهن می‌شوند؛ مخصوصاً وقتی استرس داریم یا ذهنمان درگیر مشکلات روزمره است. اگر کابوس‌ها مداوم باشند، می‌توانند نشانه‌ی یک مسئله‌ی عمیق‌تر روانی یا حتی جسمی باشند.

کارکردهای پنهان خواب

پژوهشگران هنوز نمی‌دانند خواب دیدن دقیقاً چه فایده‌ای دارد، اما شواهد زیادی نشان می‌دهد خواب‌ها حافظه را تقویت می‌کنند، مهارت‌ها را تثبیت می‌کنند و به سلامت روان کمک می‌کنند. کسانی که از خواب REM محروم می‌شوند دچار مشکلاتی مانند کمبود تمرکز، اضطراب، تغییرات خلقی و حتی افزایش وزن می‌شوند.

جالب‌تر اینکه خواب کافی می‌تواند خطر ابتلا به آلزایمر را کاهش دهد؛ زیرا مغز در خواب مواد زائدی مثل پروتئین بتا-آمیلوئید را پاکسازی می‌کند. حتی یک شب بی‌خوابی می‌تواند این فرآیند حیاتی را مختل کند.

رؤیا؛ پلی میان علم و خیال

با وجود پیشرفت‌های علمی، خواب دیدن همچنان یکی از بزرگ‌ترین معماهای بشر باقی مانده است. آیا رؤیاها پیام‌هایی از ناخودآگاه ما هستند؟ یا صرفاً عملکردی زیستی برای بازسازی مغز و بدن دارند؟
هرچه باشد، حقیقت این است که رؤیاها بخش جدانشدنی از زندگی ما هستند؛ جهانی که هر شب بی‌هیچ بلیتی به آن سفر می‌کنیم.

منبع:

• Nir et al, 2010. Dreaming and the brain: from phenomenology to neurophysiology. Trends Cogn Sci. 14(2) :88-100. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20079677/
• Scarpelli et al, 2019. The Functional Role of Dreaming in Emotional Processes. Front Psychol. 10:459. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30930809/
• Sikka et al, 2018. Peace of mind and anxiety in the waking state are related to the affective content of dreams. 8(1) :12762. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30143673/