خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، زهرا اسکندری: هفتم مهرماه در تقویم جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان «روز بزرگداشت فرماندهان دفاع مقدس» نام‌گذاری شده است؛ روزی که یادآور نقش اثرگذار فرماندهان نظامی در سال‌های جنگ ایران و عراق و یادمانی از مدیریت میدانی آنان در حساس‌ترین مقاطع تاریخ معاصر کشور است. این روز فرصتی فراهم می‌آورد تا بار دیگر بر اهمیت نقش فرماندهانی تأکید شود که با تصمیم‌های تاکتیکی و راهبردی خود، در شکل‌گیری عملیات‌ها و تغییر روند جنگ نقش تعیین‌کننده داشتند.
بزرگداشت فرماندهان دفاع مقدس تنها یادآوری خاطره افراد نیست، بلکه بازخوانی تجربه‌های مدیریتی، نظامی و انسانی کسانی است که در کنار ویژگی‌های فردی و اخلاقی، مسئولیت‌های سنگین فرماندهی را در شرایط دشوار بر دوش کشیدند. بررسی زندگی و عملکرد این فرماندهان، علاوه بر ثبت بخشی از تاریخ جنگ، الگویی برای شناخت بهتر ظرفیت‌های مدیریت بحران و تصمیم‌گیری جمعی در شرایط سخت به شمار می‌رود.
در همین راستا، آثار متعددی در حوزه ادبیات دفاع مقدس به معرفی، بازخوانی و تحلیل زندگی فرماندهان پرداخته‌اند. این آثار، چه در قالب زندگی‌نامه، چه خاطرات و چه روایت‌های مستند، تلاش کرده‌اند تا زوایای گوناگون شخصیت و کارنامه این چهره‌ها را ثبت کنند.
در این گزارش، به معرفی مجموعه‌ای از کتاب‌ها اختصاصی درباره پنج فرمانده شاخص دوران دفاع مقدس پرداخته می‌شود. این فرماندهان عبارت‌اند از: شهید حسن باقری، شهید احمد متوسلیان، شهید محمد بروجردی، شهید مهدی باکری و شهید حسین همدانی.
موسس واحد اطلاعات و عملیات سپاه
غلامحسین افشردی، با نام شناخته‌شده حسن باقری، از فرماندهان شاخص سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوران جنگ ایران و عراق بود. او پیش از پیوستن به سپاه، فعالیت روزنامه‌نگاری داشت و پس از آغاز جنگ تحمیلی به‌سرعت در رده‌های فرماندهی رشد کرد. باقری به‌عنوان جانشین فرمانده نیروی زمینی سپاه و طراح عملیات‌های بزرگ از جمله طریق‌القدس، فتح‌المبین، رمضان و بیت‌المقدس شناخته می‌شود و نقش ویژه‌ای در آزادسازی خرمشهر داشت.
وی بنیان‌گذار واحد اطلاعات و عملیات سپاه بود؛ بخشی که با هدف شناسایی دقیق مواضع دشمن و طراحی نقشه‌های عملیاتی شکل گرفت و بعدها به یکی از ارکان مهم موفقیت‌های جبهه‌ها تبدیل شد. باقری در بهمن ۱۳۶۱، هنگام شناسایی منطقه فکه پیش از عملیات والفجر مقدماتی، بر اثر اصابت گلوله خمپاره به شهادت رسید. او در زمان شهادت تنها ۲۷ سال داشت، اما به‌عنوان یکی از فرماندهان رده‌اول جنگ شناخته می‌شد.
در سال‌های پس از دفاع مقدس، آثار متعددی در حوزه زندگی و شخصیت شهید حسن باقری منتشر شده که هر یک با نگاهی متفاوت به روایت او پرداخته‌اند. این آثار از زندگی‌نامه‌های مستند تا خاطرات و روایت‌های داستانی را شامل می‌شود:
«ملاقات در فکه» | سعید علامیان | ناشر: سوره مهر
یکی از شناخته‌شده‌ترین کتاب‌ها درباره حسن باقری است. این اثر با مرور دوران کودکی و نوجوانی او آغاز می‌شود و سپس به فعالیت‌هایش در پیروزی انقلاب و حضور در جبهه‌های جنگ می‌پردازد. نویسنده تلاش کرده جایگاه او را در طراحی عملیات‌های مهم و اتکا به توانایی‌هایش در حوزه اطلاعات و شناسایی نشان دهد. بخش مهمی از کتاب به مقایسه با نوابغ نظامی جهان اختصاص دارد؛ مقایسه‌ای که نشان می‌دهد باقری در سنین جوانی به سطحی از توانمندی رسیده بود که معمولاً فرماندهان باسابقه و باتجربه به آن دست می‌یابند.
«چشم جبهه‌ها» | سمیرا اصلانپور | ناشر: کنگره بزرگداشت سرداران شهید سپاه
این کتاب مجموعه‌ای از خاطرات افراد گوناگون درباره حسن باقری است. روایت‌ها از مادر و همسر شهید گرفته تا همرزمانی چون شهید همت، شهید زین‌الدین و فرماندهان مختلف سپاه را شامل می‌شود. خاطرات از دوران پیش از انقلاب تا روزهای حضور او در جبهه‌ها و حتی ساعات پایانی زندگی‌اش را دربر می‌گیرد. کتاب با چینشی منظم، تصویر نسبتاً کاملی از جنبه‌های شخصی، خانوادگی و فرماندهی او ارائه می‌دهد.
«مسافر» | داود بختیاری دانشور |ناشران: سوره مهر و شاهد
این اثر با نثری ساده و روایت‌محور نوشته شده و بیشتر به‌صورت داستان زندگی شهید باقری را بازگو می‌کند. برخلاف آثار مستند و تحلیلی، «مسافر» تلاش کرده با زبان روایت و توصیف حالات و وقایع، مخاطب عام به‌ویژه نوجوانان و جوانان را جذب کند. داستان از تولد آغاز می‌شود، مراحل مختلف زندگی را دنبال می‌کند و نهایتاً به نحوه شهادت او ختم می‌شود.
«چشم بیدار حماسه» | محمد خسروی‌راد | ناشر: معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
در این کتاب خاطرات اطرافیان سردار سرلشکر شهید حسن باقری، در قالب مصاحبه نوشته و تدوین شده است. در آغاز کتاب، به صورت کلی از زندگی‌نامه شهید از زمان تولد و شرح مختصری از دوران های مختلف زندگی او از کودکی و نوجوانی، دانشگاه، خدمت سربازی، دوره سربازی، روزنامه جمهوری اسلامی و جنگ تحمیلی به صورت خلاصه وار، به رشته تحریر درآمده و سپس، تا پایان کتاب، مصاحبه‌های جمع آوری شده از افراد مختلف به صورت خاطره نوشته و عکس‌هایی از حضور او با نام لحظه‌های ناب به تصویر کشیده شده است.
«یادگاران» | فرزانه مردی | ناشر: روایت فتح
این مجموعه شامل صد خاطره کوتاه است که از دوران کودکی تا زمان شهادت حسن باقری را پوشش می‌دهد. خاطرات به‌صورت ساده و موجز نگاشته شده‌اند تا تمرکز اصلی بر لحظات و رویدادهای مهم باقی بماند. نویسنده از ذکر جزئیات غیرضروری پرهیز کرده و تلاش داشته تصویری روشن از تحول زندگی او از یک جوان دانشجو تا فرمانده ارشد جنگ ارائه کند.
فرمانده ای که توسط اسرائیل ربوده شد
احمد متوسلیان یزدی از فرماندهان برجسته سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوران جنگ ایران و عراق بود و فرماندهی لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله را برعهده داشت. او فعالیت سیاسی خود علیه رژیم پهلوی را از دهه ۱۳۵۰ آغاز کرد و در جریان این فعالیت‌ها چند بار توسط ساواک بازداشت شد و مدتی نیز در زندان فلک‌الافلاک به سر برد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، متوسلیان به سپاه پاسداران پیوست و فرماندهی سپاه مریوان در استان کردستان را برعهده گرفت. او به دلیل توانایی‌های نظامی و مدیریت میدانی، در سال ۱۳۶۰ به فرماندهی تیپ محمد رسول‌الله منصوب شد و به جبهه‌های جنوب اعزام شد. یکی از مهم‌ترین اقدامات او، فرماندهی عملیات بیت‌المقدس در اردیبهشت ۱۳۶۱ بود که منجر به آزادسازی خرمشهر شد و جایگاه او را به‌عنوان یکی از فرماندهان اثرگذار دفاع مقدس تثبیت کرد.
در کنار فعالیت‌های میدانی، متوسلیان در حوزه دیپلماسی و روابط منطقه‌ای نیز فعال بود. او در اواخر خرداد ۱۳۶۱ مأموریتی رسمی به سوریه داشت تا راه‌های کمک به نیروهای لبنانی علیه حملات اسرائیل را بررسی کند. متوسلیان در ۱۴ تیر ۱۳۶۱، همراه با هیأتی از مسئولان سیاسی و نظامی ایران در لبنان ربوده شد و پس از آن، سرنوشت وی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت. بر اساس برخی منابع، گروگان‌های ایرانی توسط نیروهای فالانژ لبنان با حمایت اسرائیل به قتل رسیدند، اما مقامات رسمی ایران این موضوع را مشکوک دانسته‌اند.
زندگی و فعالیت‌های فرمانده شهید احمد متوسلیان موضوع چندین اثر مستند، پژوهشی و داستانی بوده است که هر یک با نگاهی متفاوت به روایت این فرمانده پرافتخار پرداخته‌اند:
«من متوسلیان را کشتم» |حمید داوودآبادی | ناشر: شهید کاظمی
این کتاب روایتی مستند و چالش‌برانگیز از ماجرای ربایش احمد متوسلیان و سه همراهش در لبنان است. نویسنده با اتکا به اسناد و مصاحبه‌های مختلف، تلاش کرده زوایای پنهان این حادثه و نقش بازیگران داخلی و خارجی را آشکار کند. این اثر نتیجه پیگیری شخصی ۳۰ ساله نویسنده است و مسیر ربایش، سکوت نهادهای مسئول و احتمالات مربوط به سرنوشت گروگان‌ها را با جزئیات بازگو می‌کند.
«همپای صاعقه» | حسین بهزاد و گلعلی بابایی | ناشر: سوره مهر
کتاب «همپای صاعقه» کارنامه‌ای تاریخی و مستند از شکل‌گیری لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله است و روایتی شش‌ماهه از جنگ تحمیلی (از دی ۱۳۶۰ تا تیر ۱۳۶۱) ارائه می‌دهد. این اثر نقش تیپ تحت فرماندهی متوسلیان در عملیات‌های فتح‌المبین، بیت‌المقدس و لبنان را بررسی می‌کند و با استفاده از مصاحبه‌ها، مکالمات فرماندهان و اسناد بی‌سیم، تصویری جامع و جذاب از حضور او در جبهه‌ها ارائه می‌دهد.
«در هاله‌ای از غبار» | گلعلی بابایی | ناشر: ۲۷بعثت
این کتاب با رویکردی ژورنالیستی، زندگی متوسلیان را از آغاز تا زمان مفقود شدنش در لبنان روایت می‌کند. نویسنده با گفتگو با راویانی کمتر شنیده‌شده و اعضای خانواده او، خاطرات جدیدی از شخصیت و فرماندهی وی ارائه کرده است. ۴۷ صفحه مصور شامل ۸۰ عکس با شرح تصاویر، به جذابیت اثر افزوده است.
«فرمانده جدید» | حسین نیری | ناشر: سوره مهر
اثر داستانی و زندگی‌نامه‌ای از احمد متوسلیان است که ضمن روایت دوران کودکی و نوجوانی، نقش او به‌عنوان محور و رهبر در جامعه و جبهه‌های نبرد را نشان می‌دهد. از ۱۳ فصل کتاب، چهار فصل با عنوان «فرمانده» شروع می‌شود و به ویژگی‌های اخلاقی و مدیریتی او در میدان جنگ می‌پردازد. حضور او در لبنان و گروگان‌گیری تنها به‌طور مختصر در نخستین فصل اشاره شده است.
«احمد متوسلیان هستم» |محمدجواد شادانلو | ناشر: نارگل
این کتاب مجموعه‌ای از مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های احمد متوسلیان است که با دفاعیات او در دادگاه سال ۱۳۵۷ آغاز و با سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های او در طول جنگ تحمیلی ادامه می‌یابد. این اثر تصویری مستند از تفکرات، روحیه و نحوه فرماندهی او ارائه می‌دهد و برخی مطالب آن پیش‌تر در فیلم «ایستاده در غبار» استفاده شده است.
فرمانده ای که فرمانده ساخت
محمد بروجردی مشهور به «پدر دره گرگی»، از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سال‌های نخست جنگ ایران و عراق بود. او نقش مهمی در شکل‌گیری ساختار فرماندهی و آموزش نیروهای سپاه ایفا کرد و به عنوان یکی از مربیان مستقیم فرماندهان برجسته‌ای مانند محمد ابراهیم همت و احمد متوسلیان شناخته می‌شود.
پیش از انقلاب، بروجردی در تهران با گروهی از مبارزان علیه رژیم پهلوی مانند مهدی عراقی آشنا شد و با سفر به سوریه و ارتباط با امام موسی صدر و محمد منتظری، مهارت‌های نظامی و چریکی خود را در اردوگاه‌های جنبش امل فراگرفت. سپس به لبنان رفت و با مصطفی چمران آشنا شد و در چندین عملیات مسلحانه علیه حکومت پهلوی شرکت کرد.
پس از پیروزی انقلاب، بروجردی به همراه محسن رضایی، مسئولیت حفاظت از سید روح‌الله خمینی در زمان بازگشت ایشان به ایران در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ را برعهده داشت. در طول جنگ ایران و عراق، بروجردی با آموزش و هدایت نیروهای سپاه، نقش کلیدی در تربیت فرماندهان و سازماندهی عملیات‌ها ایفا کرد.
شهید بروجردی در ۱ خرداد ۱۳۶۲ در جریان مأموریتی در جاده مهاباد به نقده، بر اثر برخورد خودرو حامل وی با مین، به شهادت رسید. وی همچنان به‌عنوان الگویی از فرماندهی شجاع، مربی توانمند و پایه‌گذار ساختارهای نظامی در دفاع مقدس مورد توجه قرار دارد.
زندگی و نقش فرماندهی شهید محمد بروجردی در دفاع مقدس و مبارزات پیش از انقلاب، موضوع چندین اثر مستند و داستانی بوده است که هر یک با نگاهی متفاوت به ابعاد شخصیتی و فرماندهی او پرداخته‌اند:
«پرچمداران خورشید» |حسین بهزاد | ناشر: صبح
این کتاب یادواره سه علمدار شهید دفاع مقدس، از جمله محمد بروجردی است. بخش اول با عنوان «مسیح مسلّح کردستان» زندگی‌نامه داستانی و شسته‌رفته‌ای از بروجردی را روایت می‌کند. کتاب به توانمندی‌های او در بازگرداندن کنترل منطقه کردستان به ایران، برخورد انسانی و ابتکار عملش اشاره دارد و به همین دلیل، وی را «مسیح کردستان» می‌نامند. همچنین از چهره‌های شاخص دفاع مقدس مانند صیاد شیرازی، همت، متوسلیان و کاوه نیز سخن گفته شده است.
«محمد، مسیح کردستان» | نصرت‌الله محمودزاده | ناشر: روایت فتح
اثر داستانی از زندگی شهید بروجردی است که مبارزات او در دوران انقلاب و نقش حیاتی‌اش در منطقه کردستان را به تصویر می‌کشد. کتاب با تمرکز بر شناخت دقیق بروجردی از اقتضائات زمان، روحیه با ثبات، عمل به‌هنگام و ارتباطات عمیق او با کانون اسلام و روحانیت، وی را از همگنان خود ممتاز معرفی می‌کند.
«تکه‌ای از آسمان» | نویسنده: حسین فتاحی | انتشارات سوره مهر
این کتاب از مجموعه «قصه فرماندهان» است و روایتی داستانی از زندگی و مبارزات شهید محمد بروجردی ارائه می‌دهد. اثر به فعالیت‌های او در دوران انقلاب، فرماندهی در کردستان و فداکاری‌هایش در جبهه‌های جنگ پرداخته و از جنبه‌های شخصیتی و اخلاقی او روایت می‌کند.
«غریب غرب» | عباس رمضانی | ناشر: روایت فتح
این کتاب کوتاه حدود ۱۰۰ صفحه‌ای، زندگی شهید بروجردی را به عنوان نخستین اثر مجموعه «سرداران» روایت می‌کند و به مبارزات وی در دوران جنگ و نقش فرماندهی او می‌پردازد.
«به نام خدا، محمد بروجردی‌ام، مصاحبه نمی‌کنم» | میثم موسویان | ناشر: سوره مهر
کتاب خاطراتی از راننده تیپ ویژه شهدا، قدرت‌الله شهبازی، است که مدتی با شهیدان بروجردی، کاوه، علی قمی و محمدعلی گنجی‌زاده هم‌نشین بوده است. اثر به تجربیات و مشاهدات نویسنده از شخصیت و فرماندهی شهید بروجردی در جبهه‌ها می‌پردازد و تصویری نزدیک و ملموس از او ارائه می‌دهد.
فرمانده عاشورا و پرچم دار اروند
مهدی باکری از فرماندهان برجسته سپاه پاسداران در دوران جنگ ایران و عراق بود و فرماندهی لشکر ۳۱ عاشورا را برعهده داشت. پیش از آن، از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۵۹، شهردار ارومیه بود و نقش مهمی در مدیریت شهری و سازماندهی نیروهای مردمی ایفا کرد.
شهید باکری در طول جنگ، حضوری فعال در عملیات‌های بزرگ از جمله فتح‌المبین، بیت‌المقدس، رمضان، مسلم‌بن‌عقیل، والفجر مقدماتی، والفجر ۱ تا ۴ و عملیات خیبر داشت و با ابتکار عمل و رهبری مستقیم، نقش کلیدی در موفقیت این عملیات‌ها ایفا کرد.
او در اسفند ۱۳۶۳، در جریان عملیات بدر و در منطقه روستای حریبه، بر اثر اصابت گلوله مستقیم نیروهای عراقی به شهادت رسید. پس از شهادت او، گروهی داوطلبانه برای بازگرداندن پیکرش اقدام کردند، اما قایق آنان مورد اصابت موشک آرپی‌جی قرار گرفت و پیکر تمام آنان در اروندرود مفقود شد.
خانواده شهید باکری نیز در مسیر دفاع از میهن و مبارزه با دشمن، فداکاری‌های چشمگیری داشته‌اند؛ برادر او حمید باکری، در جریان فعالیت‌های انقلابی و دفاع مقدس جان خود را از دست داد..
مهدی باکری به عنوان فرمانده‌ای با روحیه رهبری قوی، شجاعت مثال‌زدنی و پایبندی به ارزش‌های دفاع مقدس شناخته می‌شود و نامش همواره با حماسه و ایثار رزمندگان این دوره گره خورده است.
شهید مهدی باکری، فرمانده لشکر ۳۱ عاشورا و یکی از چهره‌های برجسته دفاع مقدس، در کتب متعددی مورد بررسی و روایت قرار گرفته است. این آثار، از زوایای مختلف زندگی، رشادت‌ها و شخصیت این فرمانده بزرگ، روایت‌های مستند، داستانی و خاطره‌نگاری ارائه می‌دهند:
«شهید مهدی باکری» |سعید سرمدی| ناشر: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس
این کتاب، بخشی از مجموعه «فرماندهان دفاع مقدس» مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس است. مجموعه «فرماندهان دفاع مقدس» مقالات، سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌هایی درباره فرماندهان بزرگ جنگ ایران و عراق را گردآوری کرده و نسل جوان را با زندگی و ویژگی‌های انسانی و استراتژیک آنان آشنا می‌سازد.
«آقای شهردار» |داوود امیریان| ناشر: سوره مهر
این اثر، داستان زندگی شهید باکری را با نثری داستانی و جذاب روایت می‌کند. کتاب شامل خاطراتی از کودکی، جوانی، مبارزات انقلابی و دوران شهرداری او در ارومیه است. نویسنده در داستان‌ها با بهره‌گیری از طنز و روایت‌های کوتاه، شخصیت دلسوز، مسئولیت‌پذیر و شجاع شهید را به تصویر می‌کشد.
«فرمانده نجیب» | مجید مظفر صفاری| ناشر: صریر
این کتاب به بررسی نقش شهید باکری در امنیت استان آذربایجان غربی و رشادت‌های او در مسیر مبارزه با دشمن می‌پردازد و او را الگویی تاریخی و معاصر معرفی می‌کند.
«ف.ل.۳۱» | علی اکبر مزدآبادی| ناشر: ایران
این کتاب حاصل گفت‌وگوهای مفصل با همرزمان و نزدیکان شهید باکری است و زندگی فرمانده لشکر ۳۱ عاشورا را از زاویه دید افراد مختلف روایت می‌کند. اثر بخش‌هایی از زندگی شهید را پوشش می‌دهد که در آثار پیشین کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
« نمی‌توانست زنده بماند » | علی‌اکبر مزدآبادی| ناشر: یازهرا(س)
جلد هشتم مجموعه «یاران ناب» است و خاطراتی از شهید مهدی باکری را از زبان دوستان و همرزمانش بیان می‌کند. این اثر، رشادت‌های وی در عملیات فتح‌المبین، والفجر و خیبر و نیز نحوه مدیریت لشکر عاشورا را نشان می‌دهد و به بازتاب داغ جدایی از برادرش حمید باکری نیز می‌پردازد.
کابوس نیروهای داعشی
حسین همدانی (۲۴ آذر ۱۳۲۹ – ۱۶ مهر ۱۳۹۴) از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و یکی از چهره‌های تأثیرگذار در دوران جنگ ایران و عراق بود. او از بنیان‌گذاران سپاه همدان و سپاه کردستان و لشکر ۳۲ انصارالحسین به‌شمار می‌آمد و حضور فعالش در جبهه‌ها از سال ۱۳۵۹ آغاز شد.
همدانی در سال‌های اولیه پس از تأسیس سپاه، فرماندهی لشکر ۳۲ انصارالحسین همدان را برعهده داشت و نقش مهمی در سازماندهی و توسعه نیروهای سپاه در غرب کشور ایفا کرد. وی در فاصله سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ فرماندهی لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله را برعهده گرفت و پس از آن، از ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ به‌عنوان جانشین فرمانده قرارگاه ثارالله و از ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ به‌عنوان فرمانده این قرارگاه فعالیت کرد. همدانی از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۰ نیز فرمانده سپاه محمد رسول‌الله تهران بود.
با آغاز جنگ داخلی سوریه، همدانی فرماندهی قرارگاه حضرت زینب در سوریه را به‌عهده گرفت و به عنوان ارشدترین فرمانده سپاه در این کشور فعالیت می‌کرد. او در ۱۶ مهر ۱۳۹۴ در اطراف شهر حلب در سوریه، در حین مشاوره به نیروهای ارتش سوریه و در مقابله با داعش، به شهادت رسید.
به دلیل سبک رفتاری، متانت و توجه ویژه به نیروهای تحت امر، حسین همدانی در سپاه پاسداران با لقب «حبیبِ سپاه» شناخته می‌شد. این عنوان، بازتاب جایگاه ویژه او در میان رزمندگان و فرماندهان و تأثیرگذاری وی بر تحولات نظامی و امنیتی در دوران جنگ ایران و عراق و همچنین در عرصه‌های برون‌مرزی بود.
زندگی فرمانده پرافتخار سپاه پاسداران، سردار شهید حسین همدانی، محور چندین اثر پژوهشی و داستانی قرار گرفته است که هر یک از زاویه‌ای متفاوت، گوشه‌هایی از شخصیت، فرماندهی و رشادت‌های او را بازگو می‌کنند. این کتاب‌ها نه تنها به ثبت وقایع تاریخی می‌پردازند، بلکه ابعاد انسانی و اخلاقی سردار همدانی را نیز به تصویر می‌کشند.
« پیغام ماهی‌ها » | گلعلی بابایی| ناشر: ۲۷بعثت
این اثر که به اهتمام گلعلی بابایی گردآوری شده است، سرگذشت نامه‌ای دقیق از استاد جنگ‌های نامتقارن محور مقاومت و پرچم‌دار سپاه محمد رسول‌الله ارائه می‌دهد. کتاب، وقایع عملیاتی دوران دفاع مقدس و نقش همدانی در هدایت نیروها را همراه با تحلیل‌های مستند و مصاحبه با همرزمانش بررسی می‌کند. نشر صاعقه و بیست و هفت این اثر را در پاییز ۱۳۹۴ منتشر کرده‌اند و خواننده با مطالعه آن می‌تواند از زوایای کمتر شناخته‌شده‌ای از زندگی فرمانده همدانی آگاه شود.
«ساعت شانزده به وقت حلب» |سید حسن شکری| ناشر: صاعقه
این کتاب به اهتمام زهرا همدانی و سید حسن شکری تهیه شده و بخش مهمی از فعالیت‌های سردار همدانی در جنگ سوریه و فرماندهی قرارگاه حضرت زینب را روایت می‌کند. انتشار آن در سال ۱۳۹۵ توسط انتشارات صاعقه بیست و هفت و اوج، تصویری زنده از مواجهه همدانی با چالش‌های میدانی و تعامل او با نیروهای ارتش سوریه ارائه کرده است.
«خداحافظ سالار» |حمید حسام| ناشر: ۲۷بعثت
این اثر خاطرات پروانه چراغ نوروزی، همسر شهید همدانی، را به قلم سردار حمید حسام بازتاب می‌دهد. کتاب در بهار ۱۳۹۶ منتشر شد و توسط انتشارات بیست و هفت عرضه شد. روایت کتاب، نگاه نزدیک و انسانی به زندگی خانوادگی، دغدغه‌ها و لحظات شخصی سردار همدانی ارائه می‌دهد و با بیان جزئیات روزمره، خواننده را با بعد شخصی و انسانی او نیز آشنا می‌کند.
«مهتاب خین» |حسین بهزاد| ناشر: ۲۷بعثت
کتاب «مهتاب خیّن» با قلم حسین بهزاد، زندگی سردار همدانی را از دوران انقلاب تا دفاع مقدس و کردستان به تصویر می‌کشد. این کتاب با استفاده از اسناد، مصاحبه‌ها و روایت‌های مستند، شخصیت فرمانده بسیجی همدانی را در مواجهه با خطر و مسئولیت‌های فرماندهی نشان می‌دهد. انتشار این کتاب توسط مرکز مطالعات پژوهشی بیست و هفت، تلاش دارد تا جوانان را با آموزه‌های اخلاقی و مدیریتی سردار همدانی آشنا کند.
«تکلیف است برادر» |حسین بهزاد| ناشر: غنچه
کتاب «تکلیف است برادر» حاصل گفت‌وگوهای مستقیم با سردار همدانی به اهتمام حسین بهزاد است. این اثر روایت دست اولی از انقلاب، حوادث کردستان، تشکیل سپاه پاسداران و نبردهای غرب کشور ارائه می‌دهد. همچنین، ناگفته‌های جبهه غرب و مقابله با سپاه دوم ارتش عراق در این کتاب ثبت شده و تجربه مدیریتی و استراتژیک سردار همدانی را به تصویر می‌کشد.
این مجموعه کتاب‌ها، هر کدام به نوعی تلاش کرده‌اند زندگی، شجاعت، انسانیت و تعهد فرمانده‌هایی را روایت کنند که در تاریخ دفاع مقدس و محور مقاومت به‌عنوان الگویی پایدار و الهام‌بخش باقی مانده‌اند.
