به گزارش همشهری آنلاین نهر شمالی جنوبی موسوم به نهر ناصری در کاخ گلستان که آخرینبار در سال ۱۳۹۱ بهصورت غیراصولی مرمت و سپس رها شده بود، طبق مصوبه شورای راهبری مجموعه جهانی کاخ گلستان قرار است به زودی با هدف باززندهسازی هندسه تاریخی باغ ایرانی مرمت شود. بهدلیل خشک شدن منبع اصلی قنات امکان تامین طبیعی آب نهر وجود ندارد، بنابراین احیای مفهومی با استفاده از آب در گردش و بازآفرینی نمادین حرکت آب انجام میشود تا ضمن تداعی نهر، محوریت هندسه باغ ایرانی بازسازی شود.
نهر کاخ گلستان در نقشهها
رضا هورمهر، دکترای باستانشناسی در پژوهش اخیر خود با عنوان «بازآفرینی و بهسازی محور نهر قنات مقابل عمارت بادگیر کاخ گلستان» حال و روز این نهر را به صورت مستند از ابتدا بررسی میکند و در پایان با ارائه پیشنهاد موضوع مرمت اصولی نهر را یادآوری میکند.
هورمهر میگوید: «به دلیل اهمیت موضوع نهر تاریخی کاخ گلستان لازم است پیشینه تاریخی، ساختار کاربری و قدمت آن بررسی شود. زمانی که وارد کار مطالعات شدیم، بحث مبانی نظری خاصی این نهر به میان آمد.»
این پژوهشگر در ادامه به سراغ موقعیت کاخ گلستان میرود و با اشاره به اینکه نهر کاخ گلستان حالا به شکل آبنما درآمده است، ادامه میدهد: «ساختمان مدیریت فعلی کاخ گلستان در محور شمالی جنوبی کشیده شده است. ظاهرا در دهه ۱۳۷۰ کف سازی نهر به صورت شطرنجی و کاملا متعارض با ساختار کاربری انجام و یکی از زواید بصری مجموعه هم شناخته شده است.»
هورمهر برای بررسی دقیق موقعیت نهر کاخ گلستان از قدیمیترین نقشههای موجود یعنی از نقشه ناسکوف (۱۸۲۶ میلادی)، نقشه کرشیش (۱۸۸۶ میلادی) و نقشه عبدالغفار نجمالملک که دستور ناصرالدین شاه تهیه شد، بهره بردهاست. او میگوید: «در نخستین نقشهها جزئیاتی از کاخ گلستان ترسیم نشده بود و خیلی به ما کمک نمیکرد. نقشه کرشیش جزئیات بیشتری از داخل کاخ داشت، اما نقشه عبدالغفار موقعیت نهر کاخ گلستان را دقیق نشان میدهد.»
قایق سواری در دریاچه کاخ گلستان
روایت نقشهها بیانگر این است که در زمان ناصری برخی از ساختمانهای داخل کاخ خراب میشود. عکسها نیز از دریاچهای روبهروی عمارت بادگیر نشان دارد. هورمهر به استناد نقشهها و عکسها میگوید: «شاید به جای دریاچه بهتر باشد بگوییم حوض بزرگ. این دریاچه یا حوض بعدها گسترش پیدا کرده است. گسترش آن هم به دلیل تخریب ساختمانهای تالار قصر گلستان و اطاق موزه اسلحه و عمارت خروجی کتابخانه سلطنتی بود.»
اسناد و نقشهای که اوایل دوران پهلوی از جزئیات کاخ گلستان موجود است، اطلاعات خوبی درباره ساختار فضایی باغ کاخ گلستان در اختیار پژوهشگران میگذارد. هورمهر ادامه میدهد: «در زمانی که هنوز شمسالعماره ساخته نشده، عمارت بادگیر و ساختارهایی که امروزه تغییرات خیلی اساسی به شکل اصلی خود و دریاچه یا حوض به شکلی بوده که طبق عکسها فردی با قایق در این دریاچه قایق سواری میکرده است. نقاشیهایی که از آن دوران موجود است نیز دریاچه را نشان میدهد. دریاچه در زمان پهلوی اول به طور کامل تخریب شد.»
مسیر گردش آب در کاخ گلستان
هورمهر درباره مسیر آب در داخل کاخ گلستان میگوید: «نهر کاخ گلستان از قنات آب شاهی سیراب میشده و آب به داخل دریاچه یا حوض داخل کاخ میریخته است. آب دریاچه نیز از زیر عمارت بادگیر حرکت میکرده و بعد دوباره وارد قنات میشده است. شاید از پایین دست مسجد شاه خارج و برای کشاورزی هم استفاده میشده است.» در نقشه کرتبندیهای سال ۱۳۳۵ کاملا مشخص است که دریاچه تمام و کمال از بین رفته. هورمهر ادامه میدهد: «امروزه میبینیم که چه دخل و تصرهایی در نهر کاخ گلستان انجام شده است. پر شدن محل عبور آب و تبدیل آن به فضای سبز، حرکت چرخشی آب را هم دچار خدشه کردهاست. بر اساس اسناد تصویری عمارت بادگیر در زمان نقشه کرشیش تقریباً ساختار مشخصی داشته است. با ساخته شدن تکیه دولت عمارت بادگیر هم دچار دخل و تصرف اساسی در فرم میشود.»
در عکسهای آلبرت کان، عکاس آلمانی از کاخ گلستان در سال ۱۹۲۵ میلادی، مظفرالدین شاه در کنار دریاچه کاخ (یا حوض بلور) به تصویر کشیده شدهاست. هورمهر میگوید: «خوشبختانه این اسناد تصویری از نهر کاخ گلستان نیز موجود است که با استفاده از پرسپسکتو عرض نهر حدود ۸۰ سانتیمتر تخمین زده میشود و آجرهای قزاقی نیز در تصویر مشخص است. در تصاویر حوض مقابل عمارت بادگیر را هم میبینیم.»
روایت عکسها از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۷۰ تغییرات ساختاری نهر کاخ گلستان را نشان میدهد. هورمهر پیشنهاد خود را اینطور بیان میکند: «بازآفرینی محور نهر مقابل عمارت بادگیر در فرآیند مرمت انجام شود. مستند نگاری از کانالهایی که زیر عمارات بادگیر هست نیز انجام شدهاست.»
پوشش گیاهی از درخت چنار تا گل رز
یکی دیگر از موارد این پژوهش بررسی پوشش گیاهی داخل کاخ گلستان که از نهر کاخ سیراب میشدند، بودهاست. هورمهر پیشنهاد کاشت درخت چنار به عنوان گیاه بومی این منطقه را میدهد و میگوید: «بر اساس اسناد تصویری به جا مانده از دوره قاجار تا پهلوی نخستین عناصر گیاهی غالب به کار رفته در محدوده باغ گلستان و دیگر میانسراهای مجموعه متشکل از درختان چنار، سرو، کاج و برخی درختان مثمر است که به حتم از گلهای زینتی مثل رز نیز استفاده شدهاست. پوشش گیاهی در برخی بخشها به ویژه در محدوده مطالعاتی، متراکم است. چنانچه از تصاویر برمیآید، در جوانب معبر نهر قنات از درختان چنار با الگوی خطی استفاده شده که بر محوریت عمارت بادگیر تاکید شده و به لحاظ کیفیت بصری دارای پرسپکتیو نقطهای است. با توجه به قطر و نوع برخی از عناصر گیاهی موجود به نظر میرسد، این پوشش در برخی زونها قدمت چندانی نداشته و از گیاهان غیر متعارفی چون زیتون، نخل، برگ بو و ... به صورت قابل توجه استفاده شدهاست.»
هورمهر در پایان رویکردهای طراحی نهر کاخ گلستان را اینطور بیان میکند: «رعایت نقش محوری در ارتباط با ابنیه شاخص، اتحاد رویکرد مناسب ارجاع زمانی احیا، بازگشت به فرم اولیه از لحاظ خصوصیات کمی و کیفی، ایفای ماهیت جوی نه به عنوان آب نما و حوض، احیای عناصر گیاهی واصلاح الگوی کاشت، تاکید بر نقش محور و خلق جاذبه بصری، تلاش در راستای بازنمایی عناصر حذف شده، ایجاد ساز و کار جریان پیوسته آب در مسیر با رعایت الگوی مصرف از جمله رویکردهای طراحی جدید نهر کاخ گلستان خواهد بود.»
نهر کاخ گلستان هسته اصلی الگوی باغ ایرانی است. باز احیا و نظم هندسی درختان، کاشت گونههای سازگار با اقلیم و ترمیم محورهای فضایی باغ مجموعهای از اقداماتی است که به احیای مفهومی این میراث تاریخی کمک می کند. با اجرای مرمت نهر کاخ گلستان تاثیر بصری جذابی به کاخ گلستان افزوده میشود.
به گفته آفرین امامی، مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان با اجرای طرح احیای نهر کاخ گلستان در سال ۱۴۰۶، کاخ گلستان نه تنها بخشی از ساختار تاریخی خود را بازیابی میکند، بلکه با بازآفرینی نمادین نهر ناصری، گامی نمادین در احیای هویت باغ ایرانی در قلب پایتخت در برخواهد داشت.
