همشهری آنلاین - سیدسروش طباطبایی‌پور: شیخ بهایی ما را به یاد حمامی می‌اندازد که تنها با یک شمع گرم می‌شد و منارجنبانی که اگر در یک مناره‌اش می‌جنبیدی، آن یکی هم تکان می‌خورد و بسیاری بناهای حیرت‌انگیز دیگری که ساخت آنها را مستقیم یا غیرمستقیم به او منتسب کرده‌اند. حتی بسیاری او را شیخ جامع‌الاطراف می‌دانند؛ یعنی شیخ همه‌چیزدان، مردی همه‌فن‌حریف!

بیش‌تر بخوانید:

پرواز از روی باند نوستالژی

شیخ ما البته در تاریخ، مخالفان بی‌شماری هم دارد و به این دلیل که هیچ امضایی از او بر دیواره‌های این بناهای حیرت‌انگیز نمانده، نقش او را در معماری بی‌نظیر عهد صفوی به هیچ می‌انگارند.

اما اگر منصف باشیم و میانه‌رو باید اعتراف کنیم که تفکر اخلاقی و مردمی شیخ قصه ما در همه آثار معماری منتسب به او مشهود است. او مردم‌دار بود و اصفهان را سرزمینی جهانی می‌دید و البته اخلاق‌محور بود. او برخلاف بسیاری از علمای آن روز که تنها به وجه معنوی جهان توجه داشتند، تلاش می‌کرد معنویت را در خدمت دنیای مادی مردمان آن روزگار هم قرار دهد. اگر به ساخت کاخ و مسجد در میدان نقش جهان معتقد بود، از ساخت بازار هم در کنار این میدان تاریخی غفلت نمی‌کرد. اگر به آب و آبادانی پایتخت شاهان صفوی اهمیت می‌داد، آن را برای توده مردم هم فراهم می‌کرد و با طراحی و ساخت جوی‌های آب و مادی‌های تودرتو در دل شهر، آب زاینده‌رود را به کوی و برزن مردم شهر هم آورد تا همه از آن بهره‌مند شوند.

در اینجا و به بهانه سالروز وفات او، به برخی آثار معماری عهد او نگاهی می‌اندازیم و ردی از تفکر بلند شیخ را در این بناهای منتسب به او در اقصی‌نقاط ایران جویا می‌شویم.

• طراحی فضای بیرونی حرم رضوی

حرم رضوی در عهد صفوی بازسازی شد و گسترش یافت، اما بسیاری نگاه شیخ‌بهایی را در گسترش فضای بیرونی حرم امام رضا(ع) بسیار ارزشمند می‌دانند. چیدمان صحن‌های اطراف حرم مثل صحن کهنه و خیابان‌ها و مدرسه‌های اطراف به‌گونه‌ای است که علاوه بر سهولت در عبورومرور زائران، حرمت امام(ع) هم حفظ شود. مثلا این ویژگی در گسترش صحن‌ها در دوره پهلوی رعایت نشده است. جانمایی پنجره‌ فولاد را هم به شیخ نسبت می‌دهند یا 2گلدسته‌ای که فاصله زیادی از هم دارند، اما از دور اینگونه به‌نظر می‌رسد که انگار گنبد رضوی را در بر گرفته‌اند. جسم شیخ نیز به‌خاطر ارادتش به امام هشتم(ع) در صحن شیج‌بهایی آرمیده است.

• مسجد امام خمینی اصفهان

در گذشته، جایی که اکنون میدان و ساختمان‌هایش در آنجا ایستاده‌اند، باغ نقش‌جهان بود با کوشکی در میانه‌اش. اما در عهد صفوی این میدان گسترش یافت و در آن کاخ عالی‌قاپو به نشانه قدرت، مسجد امام و شیخ‌لطف‌الله به نشانه معنویت و بازار به نشانه اهمیت تجارت ساخته شد که میدان نقش‌جهان را به یکی از دیدنی‌ترین میادین تبدیل کرده است. می‌گویند این میدان به سمت قبله نبود و شاهکار شیخ‌بهایی آن بود که مسجد امام را به‌گونه‌ای جانمایی کرد که با چرخشی نامحسوس، به‌سوی قبله قرار گیرد. چرخش نور طبیعی و صدا هم از دیگر شاهکارهای این مسجد تاریخی است.

• گرمابه شیخ بهایی

یکی از شاهکارهای معماری عصر صفوی، گرمابه شیخ بهایی در اصفهان است؛ قبل از هر چیز باز به‌خودمان یادآوری کنیم که این گرمابه هم برای عامه مردم ساخته شد؛ نه برای استحمام درباریان و پادشاهان. این حمام که به‌طور همزمان به زنان و مردان خدمات می‌داد، در بازار کهنه شهر اصفهان و در میان مسجد هارونیه و جامع عتیق قرار دارد، درست در محله‌ای که قبلا به نام «دردست» شناخته می‌شد. اما نکته حیرت‌انگیز در این مسجد آن بود که تنها یک شمع آب خزینه این گرمابه را گرم می‌کرد که طراحی آن را منتسب به شیخ می‌دانند. البته بررسی‌های فراوانی برای کشف راز سیستم گرمایش این حمام انجام شده که همین بررسی‌ها را دلیل خرابی آن می‌دانند.

• منارجنبان

نتایج بررسی‌ها برای کشف راز منارهای جنبنده این بنای تاریخی در اصفهان تاکنون همچنان مبهم است و تنها نتیجه‌اش آن است که سال‌هاست این پدیده معماری جهان کارکرد خود را از دست داده است. در زمان ایلخانان این بنا بر مزار شریف شیخی ساخته و مناره‌هایش در عهد صفوی به ایوان آن اضافه شد که آن را منتسب به شیخ بهایی می‌دانند. ویژگی این بنای آجری آن بود که اگر وارد یکی از مناره‌های آن می‌شدی و تکان می‌خوردی، مناره‌ دیگر هم تکان می‌خورد بدون اینکه ایوان بنا حرکت کند.

• سی‌وسه‌پل

زاینده‌رود از میانه اصفهان می‌گذرد و هروقت پرآب است، دل مردم اصفهان را زنده می‌کند. اما برای عبور از آن، اصفهان به پل نیاز داشت و یکی از پل‌هایی که ساخت آن را به شیخ‌بهایی نسبت می‌دهند، سی‌وسه‌پل معروف یا همان پل الله‌وردی‌خان است، پلی که از 33تاق منحنی و مخروطی تشکیل شده و شکوه و عظمت خاصی به آن می‌بخشد. اما این پل تاریخی حتی اکنون هم کاربرد دیگری دارد؛ اینکه شیخ بهایی پل را به‌گونه‌ای طراحی کرده که رهگذران بتوانند از زیر آن عبور کنند و از بودن در کنار جوی‌های خروشان و محل گذر آب زاینده‌رود لذت ببرند و پل تفرجگاهی برای مردم شهر هم باشد. در ساخت این پل هم از ملاتی به نام ساروج استفاده شده تا در برابر رطوبت مقاوم باشد.

• مدرسه چهارباغ اصفهان

از دیگر یادگارهای عهد صفوی و شیخ‌بهایی، مسجد و مدرسه چهارباغ اصفهان است که بعد از گذشت قرن‌ها همچنان باشکوه باقی مانده است. می‌گویند محل ساخت این مسجد در مسیر آبرفتی رودخانه زاینده‌رود قرار داشت و به‌طور طبیعی اگر بنایی در آن مکان ساخته می‌شد، با نشست زمین مواجه می‌شد. می‌گویند شیخ دستور داد مساحتی گسترده‌تر از فضای مسجد و مدرسه را با زغال چوب پر کنند و بعد از کوبیدن، روی آن را با ساروج و شفته پر کنند و سپس پی‌های اصلی بنا را بنیان بگذارند، و همین باعث شده اکنون و بعد از گذشت قرن‌ها این مسجد و مدرسه پابرجا بماند.