همشهری آنلاین – آرش نهاوندی: بررسی وضعیت سلامت دانش‌آموزان طی سال‌های اخیر حاکی از شیوع ۴۰درصدی چاقی و اضافه‌وزن همچنین مشکلات قامتی، فقر آهن و کمبود ویتامین D در این گروه است. شیوع کم‌تحرکی در بسیاری از کشورهای دنیا و ایران هم به یکی از دغدغه‌های جدی متولیان نظام سلامت بدل شده است. گفته می‌شود از هر ۱۰ نوجوان، ۸ نفر فعالیت بدنی کمتر از نیم ساعت در روز دارند و نتیجه آن کاهش کاهش سن ابتلا به بیماری‌های متابولیک شده است. تا جایی که چندی پیش معاون بهداشت وزارت بهداشت هشدار داد؛ امروز حتی دختران ۱۲ تا ۱۳ ساله هم به دیابت و فشار خون مبتلا می‌شوند. وزارت بهداشت بارها تأکید کرده که جایگاه اصلی بهداشت و پیشگیری مدارس است. فاطمه اقبالیان، رئیس اداره نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت و رضا همایونفر، دانشیار تغذیه دانشگاه شهید بهشتی در تلویزیون اینترنتی همشهری نکاتی در این باره مطرح کردند که بخشی از آنها را در ادامه می‌خوانید. فیلم کامل این گفتگو را می‌توانید در این لینک مشاهده کنید. [تندرستی؛ انحصار داروهای خارجی سرطان چگونه شکست؟]
ثبت اطلاعات در سامانه
اقبالیان درباره طرح‌های وزارت بهداشت برای غربالگری سلامت دانش آموزان گفت: وزارت بهداشت وضعیت سلامت جمعیت کشور را از بدو تولد تا سالمندی در خانه‌ها و پایگاه‌های بهداشت و مراکز جامع سلامت تحت پوشش دارد. در این مراکز آموزش و غربالگری برای شاخص‌های اصلی سلامت در حوزه جسم و روان برای گروه‌های سنی مختلف در حال انجام است و یکی از این گروه‌ها کودکان پیش‌دبستانی هستند و تحت ارزیابی قد، وزن، بی‌ام‌آی، بیماری‌های پوستی بینایی، شنوایی، وضعیت تغذیه، فعالیت بدنی، وضعیت اسکلت عضلانی قرار می‌گیرند.
به گفته این مسئول در حوزه سلامت روان، استرس، میزان تعاملات اجتماعی، بهره‌مندی از فضای مجازی و بیماری‌های شامل مانند تیروئید و بیماری‌های این بررسی‌ها انجام می‌شود. ۸۰درصد این سنجش ارزیابی تحصیلی و ۲۰درصد هم سلامت جسمی است و محدود به مقطع دبستان هم نیست. هر مقطعی که عوض شود دانش آموزان یک دوره سنجش خواهند داشت.
او با تاکید بر پیگیری‌های بیشتر در سنجش سلامت دانش‌آموزان بیان کرد: اگر این افراد نیاز به خدمات تخصصی داشته باشند، به عنوان مثل مشکلات تغذیه‌ای، به کارشناس تغذیه مستقر در مراکز بهداشت ارجاع می‌شوند.
رئیس اداره نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت با اشاره به ثبت اطلاعات در سامانه سیب عنوان کرد: همه پرونده‌ها به صورت الکترونیک ثبت می‌شود و ما اطلاعات مرتبط با سلامت دانش‌آموزان را در اختیار داریم. در بحث کوتاه قدی توزیع شیر رایگان در مدارس را داشتیم و با مطالعه دفتر بهبود تغذیه مشخص شد که در پی توزیع شیر آمار کوتاه قدی تا حدودی کاهش پیدا کرده است.
اقبالیان درباره مهمترین چالش سلامتی دانش آموزان در زمان غربالگری هم بیان کرد: بحث مداخله مهم است چون استفاده از فضای مجازی زیاد افزایش پیدا کرده و به دنبال آن با عوارضی از جمله چاقی و سندروم متابولیک مواجه هستیم. باید مداخلات درست و سریع داشته باشیم تا از بیماری‌ها پیشگیری کنیم.
مضرات کمبود ویتامین در کودکان
همایونفر هم درباره مشکلات تغذیه‌ای دانش‌آموزان بیان کرد: حتی در جوامع برخوردار و توسعه‌یافته هم درصدی از مردم به دلایل مختلف کمبود ویتامین و مکمل دارند. این گروه‌ها دچار سوءتغذیه هستند. البته بخشی از جمعیت هم دچار سوءتغذیه اضافه دریافت هستند که هر دو آسیب‌زاست. طبق برنامه‌ریزی متابولیک یا نظریه بارکر، دریافت‌های غذایی و مواجهه‌هایی که بچه در دوره جنینی و چند سال اول زندگی دارد، به نوعی برنامه‌ریزی آینده اوست. اینکه فردی در ۵۰ سالگی دچار بیماری قلبی می‌شود یا سکته قلبی و مغزی می‌کند، قسمت قابل توجهی از این بیماری‌ها به دوره جنینی برمی‌گردد که همراه با نبود فعالیت فیزیکی و اضافه وزن فرد را با عوارضی مواجه می‌کند.
او با بیان این که باید هزار روز اول زندگی کودک را به عنوان پنجره طلایی در نظر گرفت، عنوان کرد: کمبودها در این دوره بسیار تاثیرگذار است.
به گفته همایونفر در کودکان دو ویتامین A و D بسیار مهم است اما آنها را جدی نمی‌گیریم. ویتامین A برای بینایی موثر است و کودک کمبود دریافت داشته باشد با ضعف بینایی همراه می‌شود. ویتامین D هم روی استخوان‌بندی این گروه تاثیر دارد. کمبود این ویتامین‌ها در کودکان و با توجه به مساله رشد و تکثیر سلولی در آنها، در بزرگسالی غیرقابل جبران است.
این متخصص تغذیه در ادامه تاکید کرد: کمبود ویتامین A ناشی از دریافت نامناسب غذایی است. چون کودکان سبزیجات با رنگ‌های نارنجی و قرمز و حاوی این ویتامین را دوست ندارند. غذاهای حیوانی هم دلیل فرآیند طبخ بخش عمده این ویتامین را از دست می‌دهند.
شیوع ۱۲ درصدی کوتاهی قد
همایونفر درباره شیوع کوتاهی قد در کودکان به دلیل مشکلات تغذیه‌ای بیان کرد: بر اساس آماری که در سال ۲۰۲۰ اعلام شد شیوع کوتاهی قد در جامعه ما بالای ۱۲ درصد است. یعنی ۱۲درصد از کودکان ما از آن نُرمی که باید باشد، قدشان کوتاه‌تر است.
توزیع ویتامین و مکمل در مدارس
اقبالیان درباره بحث کمبود ویتامین D هم توضیح داد: ما منابع غذایی ویتامین Dرا کمتر در دسترس داریم به همین دلیل مصرف این ویتامین نیاز کل جامعه است. توزیع ویتامین D در مدارس هم از سوی وزارت بهداشت با اولویت مناطق محروم انجام می‌شود. پایش‌های ما نشان می‌دهد که تقریبا تمام مناطق محروم این ویتامین را دریافت کرده‌اند. درباره مکمل آهن توصیه این است که به مدت ۴ هفته استفاده شود و در اکثر مدارس کشور در سال تحصیلی جدید توزیع شده است.
چالش بوفه مدارس
همایونفر در پاسخ به این سوال که با وجود تاکید بر تغذیه سالم چرا در بوفه‌های مدارس خوراکی‌های ناسالم توزیع می‌شود، عنوان کرد: وزارت بهداشت و آموزش و پرورش برای بوفه‌های مدارس دستورالعمل مفصلی دارند. این که چه خوراکی‌هایی مجاز یا ممنوع است. اما در مقام اجرا و نظارت مشکلاتی وجود دارد. به نظر می‌رسد پیمانکار بیشتر دنبال سود خود و تامین خواسته دانش‌آموزان است. چون بخشی از کودکان ما عادت به مصرف غذاهای سالم ندارند.
او ادامه داد: دانش‌آموزان به طور معمول عادت به خوردن صبحانه ندارند و درنتیجه در مدرسه با کمبود انرژی و خواب‌آلودگی مواجه می‌شوند. برای تامین انرژی هم عمدتا خوراکی‌های حاوی قند و شیرینی مصرف می‌کنند که منجر به تامین انرژی در کوتاه‌مدت است اما سطح انسولین را بالا می‌برد و به سرعت فرد را دچار افت قند خون می‌کند. نتیجه این فرآیند رخوت، کسلی و بی حالی است و البته حواس‌پرتی.
بسته غذایی مناسب برای دانش آموزان
همایونفر هم در ادامه برنامه در پاسخ به سوالی که بسته غذایی مناسب برای دانش‌آموزان شامل چه خوراکی‌هایی می‌شود، بیان کرد: همه افراد نیازهای پایه‌ای دارند شامل مصرف پروتئین، چربی‌ها، کربوهیدرات، ویتامین‌ها و مواد معدنی که ثابت هستند و تغییر نمی‌کنند. البته در گروه‌های سنی مختلف میزان مصرف این خوراکی‌ها متفاوت است. در بسته غذایی دانش‌آموزان باید کربوهیدرات، پروتئین و چربی داشته باشد. صرف داشتن یک لقمه نان و پنیر به عنوان خوراکی در مدرسه کافی نیست. کودک باید در خانه صبحانه کافی بخورد و یک میان وعده هم همراه خود به مدرسه ببرد. توصیه این است که وعده صبحانه یک منبع کربوهیدراتی و یک منبع پروتئینی داشته باشد.
این متخصص تغذیه ادامه داد: کربوهیدرات‌ها به صورت کوتاه‌مدت می‌توانند نیم تا یکساعت انرژی تامین کنند و بعد از آن نقشی ندارند. کمبود انرژی و پروتئین را می‌توان با شیر، تخم‌مرغ و غلات سبوس‌دار جبران کرد. به عنوان میان وعده غذایی مناسب می‌توان ماست یونانی پرپروتئین، ماست‌های میوه‌ای یا ماست همراه با مخلوط میوه را در کیف مدرسه دانش‌آموزان گذاشت.
کمبود ۱۱ هزار مراقب سلامت
اقبالیان در ادامه برنامه درباره همکاری ۲ وزارتخانه بهداشت و آموزش و پرورش برای افزایش سواد سلامت دانش‌آموزان توضیح داد: ارتقا سواد سلامت جزو برنامه‌هایی است که امسال در اداره مدارس برای بالا بردن سطح بهداشت مدارس در سه گروه دانش‌آموز، والدین و اولیای مدرسه تعریف کردیم. ما به جز مباحث غربالگری و شناسایی بیماری بحث آموزش را هم داریم و بر این اساس امسال در بستر «شاد» کانال «مدارس وزارت بهداشت» به نشانی @madares_behdasht۱۴۰۴ راه‌اندازی و تمام اطلاعات مرتبط با حوزه بهداشت و سلامت بارگذاری شده و ادامه خواهد داشت.
این مسئول درباره آموزش حضوری در مدارس هم بیان کرد: آموزش و پرورش درباره مراقبین بهداشت حدود ۱۰ تا ۱۱ هزار نیرو کمبود دارد. اما ۱۷ دانشگاه در حال جذب کارشناس بهداشت مدارس هستند که محتوای دروس آنها از دانشگاه‌های علوم پزشکی است و در نهایت هم به عنوان مربیان و مراقبان بهداشت در مدارس فعالیت خواهند کرد. قطعا با توسعه آموزش و افزایش نیروی انسانی در این حوزه وضعیت حوزه بهداشت و سلامت در مدارس بهتر خواهد شد.
تلاش برای کاهش پوسیدگی دندان دانش‌آموزان
اقبالیان همچنین به اولویت امسال وزارت بهداشت درباره سلامت دهان و دندان دانش‌آموزان هم اشاره کرد و گفت: ارزیابی وضعیت دهان و دندان همیشه در بسته خدمتی ما بوده و در بدو ورود به مدرسه، پایه چهارم، هفتم و دهم این معاینات انجام می‌شود. در مراکز جامع بهداشتی هم خدمات دندانپزشکی با قیمت‌های خیلی پائین‌تر از دندانپزشکی‌های بیرون عرضه می‌شود. برنامه وارنیش فلورایدتراپی هم از سوی وزارت بهداشت حداقل دو نوبت در سال انجام صورت می‌گیرد.
به گفته این مسئول سن ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها از جمله سندروم متابولیک پائین آمده که شامل چربی خون، کبد چرب و دیابت است. نکته مهم این که بخش عمده ناشی از مشکلات مربوط به سلامت دهان و دندان است. خوب نجویدن غذا و هضم نشدن آن در مرحله اول که در ناحیه دهان و معده است منجر به این می‌شود که ما مستعد بیماری‌های سندورم متابولیک شویم.
بیشتر بخوانید:
- اجرای طرح مکمل‌یاری ویتامینD و قرص آهن در مدارس دخترانه
- شیوع کوتاهی قد و آسیب‌دیدگی چشم بین دانش‌آموزان
او ادامه داد: در برنامه توسعه هفتم مقرر شده که میزان پوسیدگی دندان در گروه سنی نوجوان کاهش پیدا کند و به عدد ۱.۲ برسد. تصور می‌کنم اکنون بالای ۳ درصد شیوع پوسیدگی دندان در نوجوانان داریم. این آمار باید درباره افتادن دندان و عصب‌کشی هم کاهش پیدا کند.
رئیس اداره نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت به اهمیت مسواک زدن هم اشاره کرد و گفت: ما پیگیر آموزش صحیح مسواک زدن هستیم. امسال در قالب پویشی به نام مسواک زدن همگانی در مدرسه دانش‌آموزان دو بار در هفته در حضور معلم دانش آموزان مسواک را می‌زنند. در مناطق محروم هم مسواک رایگان توزیع شده که صحیح مسواک زدن را یاد بگیرند. از دیگر برنامه‌های این حوزه جشن رویش دندان دائمی در مدارس ابتدایی است. این جشن با توجه به اهمیت رویش دندان ۶ و مراقبت از آن برای خانواده‌ها برگزار می‌شود. به خانواده‌ها آموزش داده می‌شود که به جز مسواک زدن، کشیدن نخ دندان هم مهم است و باید جدی گرفته شود. حتی کسانی که خوب مسواک می‌زنند، اگر نخ دندان خوب نکشند مواد غذایی که بین دو دندان می‌ماند و باعث پوسیدگی است.
نقش تغذیه نامناسب در افت تحصیلی
در ادامه برنامه همایونفر در پاسخ به این سوال که چطور می‌توان نگاه جدی خانواده‌ها به اهمیت سلامت فرزندانشان در مدارس را رقم زد، بیان کرد: خانواده‌ها باید بدانند که تغذیه فقط سیر کردن شکم کودک نیست، بلکه سرمایه گذاری برای آینده او و کشور است. آنها باید نسبت به مصرف ریزمغذی‌ها از سوی کودکانشان توجه لازم را داشته باشند. مطالعات نشان داده مصرف کافی مکمل ید بهره هوشی کودکان را افزایش می‌دهد. کودکانی که صبحانه می‌خورند در مقایسه با آنهایی که تمایلی به مصرف این وعده غذایی ندارند، در درس ریاضی ۲۰ درصد موفق‌تر عمل می‌کنند. درباره تاثیر تغذیه بر موفقیت تحصیلی مثال‌های زیادی وجود دارد و که می‌توانند کارایی، توانایی و تمرکز دانش‌آموزان را افزایش دهند.
او در پاسخ به سوال که با وجود چنین نکاتی آیا افت تحصیلی و میانگین بد معدل دانش‌آموزان ایرانی را می‌توان به تغذیه نامناسب آنها مرتبط دانست، بیان کرد: بله، یکی از دلایل پائین بودن معدل‌های تحصیلی را می‌توان به این حوزه مرتبط دانست. برخی دانش‌آموزان در ایام تحصیل نوشیدنی‌های حاوی کافئین یا انرژی‌زا مصرف می‌کنند که عوارضی برای آنها دارد. شاید در بیداری آنها موثر باشد اما در نهایت مضراتش مواردی از جمله بی‌قراری و عدم تمرکز است.
آگاهی مدیران از سلامت دانش‌آموزان
اقبالیان در پایان این برنامه درباره ضرورت اختصاص دروس بیشتر در حوزه سلامت و پیشگیری، بیان کرد: در مقطع متوسطه کتاب‌هایی در این حوزه تدریس می‌شود. پروژه‌ای در آموزش و پرورش تحت عنوان بازنگری کتب درسی در حال پیگیری است که ما هم به عنوان متولیان سلامت در حوزه بهداشت در آن مشارکت داریم. اما اتفاق خوبی که امسال رخ داده، دسترسی مدیران مدارس به شاخص‌های سلامت دانش‌آموزان در سامانه است. یعنی آنها می‌توانند به راحتی مشکلات این کودکان را بدانند و این آگاهی کمکی بزرگ در بحث پیگیری و ارجاع خواهد بود.
