عصر ایران؛ بانو بیدرانی - برخی اکتشافات علمی نه تنها مسیر علم را عوض می‌کنند، بلکه سرنوشت میلیون‌ها انسان را نیز تغییر می‌دهند. بیستم ماه مه یادآور یکی از همین لحظات تاریخی است: روزی که کشف ویروس عامل ایدز - ویروس نقص ایمنی انسانی یا HIV - به‌طور رسمی اعلام شد. کاشف این ویروس مردی بود از فرانسه؛ دانشمندی آرام، اما سرنوشت‌ساز: لوک مونتانیه (Luc Montagnier)، ویروس‌شناس سرشناس انستیتو پاستور پاریس.
از پاریس تا تاریخ
لوک آنتوان مونتانیه در سال ۱۹۳۲ در شهر کوچکی در فرانسه به دنیا آمد. از همان ابتدا، علاقه‌اش به علم روشن بود، و با ورود به حوزه ویروس‌شناسی، خود را وقف پژوهش در زمینه بیماری‌های مزمن، سرطان و نهایتاً ویروس‌های انسانی کرد.
در اوایل دهه ۱۹۸۰، هنگامی که پزشکان در ایالات متحده و اروپا با نوعی نارسایی ایمنی ناشناخته مواجه شدند، بیماری‌ای که ابتدا در میان مردان همجنس‌گرا و سپس در مصرف‌کنندگان مواد مخدر و بیماران هموفیلی دیده شد، پرسش‌های زیادی درباره علت آن مطرح شد. مونتانیه و تیمش در انستیتو پاستور در سال ۱۹۸۳ موفق به جداسازی ویروسی شدند که بعدها «ویروس نقص ایمنی انسانی نوع ۱ (HIV-1)» نام گرفت.
لوک مونتانیه
این یافته، که در ۲۰ مه ۱۹۸۳ (31 اردیبهشت 1362) به‌طور رسمی اعلام شد، نقطه عطفی در تاریخ پزشکی بود. ویروسی کشف شده بود که سیستم ایمنی بدن را هدف قرار می‌داد و آن را چنان ضعیف می‌کرد که بدن حتی در برابر عفونت‌های ساده هم بی‌دفاع می‌ماند.
اختلاف‌نظرها، افتخارها
کشف ویروس HIV، اما بی‌حاشیه هم نبود. بین مونتانیه و دانشمند آمریکایی رابرت گالو اختلاف‌نظرهای شدیدی در مورد «نخستین کاشف» وجود داشت. تا مدت‌ها این رقابت علمی ادامه داشت، اما نهایتاً هر دو طرف نقش دیگری را در کشف HIV به رسمیت شناختند. در سال ۲۰۰۸، مونتانیه به‌همراه همکارش فرانسواز باره-سینوسی، جایزه نوبل پزشکی را دریافت کرد؛ نشان افتخاری برای کشفی که میلیون‌ها انسان را از مرگ یا دسن کم از مرگ زودرس دور کرد.
ویروس HIV چگونه عمل می‌کند؟
ویروس HIV یکی از پیچیده‌ترین ویروس‌های انسانی‌ست. این ویروس سلول‌های سیستم ایمنی بدن - به‌ویژه لنفوسیت‌های T-helper (CD4+) - را هدف قرار می‌دهد. با ورود به این سلول‌ها، ویروس خود را تکثیر کرده و در نهایت موجب مرگ آن‌ها می‌شود. با گذشت زمان و کاهش شدید شمار سلول‌های CD4، سیستم ایمنی بدن ناتوان می‌شود و بدن نمی‌تواند در برابر عفونت‌ها یا برخی سرطان‌های خاص مقاومت کند. این مرحله نهایی بیماری را ایدز (AIDS) می‌نامند. نکته‌ی هراس‌برانگیز در مورد HIV این است که ویروس می‌تواند برای مدت‌زمان طولانی بدون علامت در بدن باقی بماند، اما هم‌زمان فعالانه تکثیر شود و به دیگران نیز منتقل شود.
HIV چطور منتقل می‌شود؟
HIV تنها از طریق برخی مایعات بدن—مثل خون، مایع منی، ترشحات واژینال و شیر مادر—منتقل می‌شود. راه‌های اصلی انتقال عبارت‌اند از:
رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده
استفاده مشترک از سرنگ در میان مصرف‌کنندگان مواد مخدر
انتقال از مادر آلوده به کودک در دوران بارداری، زایمان یا شیردهی
انتقال از طریق خون یا فرآورده‌های خونی آلوده (بیشتر در گذشته)
تصویر دیوید کربی، بیمار مبتلا به ایدز، در لحظۀ مرگ در کنار خانواده‌اش. این عکس در نوامبر 1990
در مجلۀ لایف منتشر شد و حساسیت و آگاهی مردم جهان را نسبت به بیماری ایدز بیشتر کرد.
ایدز: بیماری یا برچسب اجتماعی؟
یکی از چالش‌های جدی در ارتباط با HIV/AIDS، تبعیض و انگ اجتماعی است. از همان ابتدا، ایدز به‌دلیل شیوع اولیه در میان جوامع همجنس‌گرا، با سوءتفاهم‌های فرهنگی و قضاوت‌های اخلاقی همراه شد. این انگ اجتماعی سبب شد بسیاری از مبتلایان از مراجعه به پزشک یا انجام آزمایش خودداری کنند. مونتانیه بارها بر این نکته تأکید کرده بود که HIV یک ویروس است، نه یک قضاوت؛ و بیماری، موضوع پزشکی‌ست، نه داوری اخلاقی.
درمان چگونه پیش رفت؟
در دهه‌ی ۱۹۸۰، ابتلا به HIV اغلب به‌معنای حکم اعدام پزشکی بود. اما با گذشت زمان، دانشمندان موفق شدند داروهایی را توسعه دهند که چرخه تکثیر ویروس را مهار می‌کنند. درمان ترکیبی ضدویروسی (ART)، شامل داروهایی‌ست که هر کدام در بخشی از چرخه ویروسی مداخله می‌کنند؛ از ورود ویروس به سلول گرفته تا تکثیر ژنتیکی آن.
درمان ART نمی‌تواند ویروس را به‌طور کامل از بین ببرد، اما می‌تواند سطح آن را در خون تا حدی پایین بیاورد که «غیرقابل تشخیص و غیرقابل انتقال» شود. فردی که تحت درمان مؤثر باشد، نه تنها سالم‌تر زندگی می‌کند، بلکه دیگران را هم آلوده نمی‌کند.
گامی به‌سوی درمان نهایی؟
در موارد بسیار نادری، برخی بیماران (مانند «بیمار برلینی» و «بیمار لندنی») پس از پیوند مغز استخوان از اهداکنندگانی با جهش ژنتیکی مقاوم به HIV، به‌طور کامل از ویروس پاک شده‌اند. این نمونه‌ها امید به درمان قطعی را زنده نگه داشته‌اند، اما هنوز درمانی فراگیر و کامل برای همه بیماران در دست نیست. با این حال، تلاش‌ها برای ساخت واکسن، داروهای جدید و حتی درمان‌های ژنی ادامه دارد.
لوک مونتانیه در سال‌های پایانی
مونتانیه در سال‌های پایانی زندگی‌اش، گاه با دیدگاه‌هایی جنجالی در رسانه‌ها حاضر شد؛ از جمله تردید در مورد واکسن‌ها یا اظهارنظرهایی درباره منشأ ویروس کرونا، که از سوی بسیاری از دانشمندان نقد شد. برخی این دیدگاه‌ها را نتیجه انزوای علمی و سالخوردگی دانستند، اما میراث اصلی او همچنان پابرجاست: کاشف ویروسی که دنیای پزشکی را زیرورو کرد. مونتانیه در فوریه‌ی ۲۰۲۲ درگذشت. مردی که بخش بزرگی از عمرش را صرف رمزگشایی از یکی از مرموزترین ویروس‌های بشری کرد و قطعا یکی از بزرگترین خادمان بشریت در قرن بیستم بود.
نبردی که هنوز پایان نیافته
امروز، بیش از ۳۸ میلیون نفر در جهان با HIV زندگی می‌کنند. گرچه با پیشرفت‌های دارویی، دیگر این بیماری به اندازۀ سابق کشنده نیست، اما هنوز چالش‌های بسیاری، از نابرابری دسترسی به درمان تا انگ اجتماعی و کمبود آگاهی، در مواجهۀ انسان با این بیماری بر جای مانده‌اند. کشف ویروس HIV، اگرچه تلخ بود، اما آغازگر دوره‌ای تازه در تاریخ پزشکی شد. این ویروس شاید «نامرئی» باشد، اما تأثیر آن بر سلامت عمومی، دانش ویروس‌شناسی، و اخلاق اجتماعی، برای همیشه در حافظه جهانیان باقی خواهد ماند.
